سرنوشت‌ساز‌ترین تهدید خراسان‌رضوی
حالِ «آب» در استان خراسان‌رضوی ناخوش است. نزدیک ۹۰درصد آب این استان از آبخوان‌های زیرزمینی، گرانقدرترین دارایی بی‌جایگزین ملی، برداشت می‌شود. سال‌هاست که از آب‌های زیرزمینی بیش از اندازه برداشت می‌کنیم. از این‌رو تراز همه آبخوان‌های زیرزمینی بر هم خورده، سطح آب زیرزمینی هر سال کاهش می‌یابد؛ حجمی از آبخوان‌ها به گونه برگشت‌ناپذیری نابود و آب شور می‌شود؛ چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌ها کم‌آب و خشک می‌شوند؛ زمین نشست می‌کند و شکاف می‌خورد؛ خاک‌های بارور کشاورزی به کانون‌های گرد و خاک تبدیل می‌شوند و پایداری راه‌ها و راه‌آهن، فرودگاه‌ها، خط‌های انتقال انرژی و آب و ساختمان‌ها یا ماندگاری زندگی تهدید می‌شود. اینها برخی از پیامدهای مهم ورشکستگی مرگبار آب هستند. کاهش میانگین بارش سالانه و افزایش دما، شدت، گستره و عمق ورشکستگی آب را بیشتر نیز می‌کند. ادامه این کجراهه سرزمینی سوخته و بی‌آب با زمین‌هایی شکاف‌خورده و ناپایدار است. برای نجات استان از ورشکستگی آبی چه باید کرد؟ به اطلاعات زیر توجه بفرمایید. عددها برای سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ است.
- در استان ۵میلیارد و ۴۶میلیون مترمکعب آب -۸۲درصد برای کشاورزی، ۱۳درصد برای آشامیدن و بهداشت و ۵درصد برای صنعت و خدمات- برداشت شده است. در این سال حجم اضافه‌برداشت از آبخوان‌های زیرزمینی یک‌میلیارد مترمکعب بوده است.
- مساحت زمین‌های زیر کشت آبی، زراعت و باغ، ۷۵۸هزار و ۹۱هکتار بوده که از آن ۴میلیون و ۷۰۱هزار و ۸۳۵تن فرآورده زراعی و باغی برداشت شده است. با یک‌مترمکعب آب، ۱۵/ ۱کیلوگرم فرآورده کشاورزی، کمتر از نصف کشورهای پیشرفته، تولید شده است. پس می‌توان با افزایش بهره‌وری آب به ۳کیلوگرم، بدون کاهش تولید، حجم برداشت آب در کشاورزی در سال را به نصف «۳/ ۲ میلیارد مترمکعب آب» کاهش داد.
- در برداشت فرآورده‌های کشاورزی از مزرعه تا خرید آن، حدود ۳۰درصد به ضایعات تبدیل می‌شود. یعنی در سال گزارش حدود یک‌میلیون و ۴۱۰هزار و ۵۵۰تن فرآورده کشاورزی که برای تولیدش ۲/ ۱میلیارد مترمکعب آب مصرف شده است را از دست داده‌ایم.
- در استان مساحت گلخانه‌ها، ۳۹۸هکتار، نسبت به مساحت زمین‌های کشاورزی حدود پنج‌صدم درصد، است. در گلخانه‌ها میزان بهره‌وری آب بسیار بالاست. مثلا در استان میانگین تولید گوجه‌فرنگی در هکتار ۶۰تن با مصرف ۱۰هزار مترمکعب آب است. در هلند، از یک‌هکتار گلخانه هزار تن با مصرف ۸هزار مترمکعب آب برداشت می‌شود.
- آب آشامیدنی و بهداشت شهرها و روستاها به بهای دستوری و بسیار کمتر از بهای تمام‌شده و با زیان انباشته شرکت‌های آب و فاضلاب تامین می‌شود. خصولتی بودن این شرکت‌ها و یارانه‌های سنگین آبی، بهره‌وری کم، نبود اعتبار برای نوسازی خط‌های انتقال و توزیع آب و کاهش هدررفت آن، بی‌انگیزگی مردم در مصرف بهینه آن و استفاده از ابزارهای کاهنده مصرف و نداشتن توجیه اقتصادی برای بخش خصوصی برای به‌روز کردن تاسیسات برداشت، انتقال و توزیع آب را در پی دارد. همچنین در بسیاری از روستاها روستاییان کنتور آب ندارند و با آب آشامیدنی زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کنند. در هیچ کشور پیشرفته یا در حال توسعه‌ای که ورشکستگی آبی هم نداشته باشد، با آب آشامیدنی آبریزگاه، خودرو و صحن خانه را نمی‌شویند.
- خصولتی بودن شرکت‌های آب و فاضلاب و توزیع یا اجازه برداشت آب رایگان، استفاده چندباره از آب را زیان‌ده کرده است. از این‌رو در آمریکا، یکی از ۹کشور بسیار پرآب دنیا، آب صنایع فولاد را ۱۷بار بازیافت می‌کنند. حدود ۹۰درصد آب آشامیدنی و بهداشت به فاضلاب تبدیل می‌شود. با جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب می‌توان از آن آب آشامیدنی و بهداشت، مانند اسرائیل یا آبی بسیار غنی برای کشاورزی، صنعت و خدمات، تولید کرد. در استان، فاضلاب که پایدارترین منبع آبی و فرصت بزرگی برای مدیریت کارآمد آب است، به تهدیدی بسیار خطرناک برای آلودگی محیط‌زیست (هوا، آب و خاک)، فرآورده‌های کشاورزی و سلامت مردم تبدیل شده است.
به‌منظور نجات استان از این بلاهای خودساخته، تمدن پرافتخار کاریزی با پیشنه‌ای چند‌هزار ساله، دستاوردهای کشورهای پیشرفته و تهیه، تصویب و اجرای سند سازگاری با کم‌آبی استان «همیاران آب» تجربه‌های کارگشا و ارزنده‌ای هستند. راهکار، سپردن کار مردم به مردم، مدیریت مشارکتی آب بر مبنای خرد جمعی همه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی تاثیرگذار، شفافیت، اخلاق، پاسخگویی، انصاف، رواداری و قانون‌مداری با راه‌اندازی بازار آب و واقعی کردن بهای آن است؛ تجربه‌ای کارآمد با دستاوردهای بسیار ارزنده و مشکل‌گشا. شوربختانه در دولت سیزدهم پیگیری جدی اجرای آن کنار گذاشته شد. از استاندار محترم که در دولت گذشته در تهیه، تصویب و اجرای آن کمک کردند، درخواست می‌شود ستاد همیاران آب استان را برای به‌روز کردن و اجرای مفاد آن فعال کنند تا بتوانیم این سرنوشت‌ساز‌ترین تهدید استان را به‌درستی مدیریت کنیم. «در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست.»
