توافق هستهای؛ تغییر یا تداوم وضعیت موجود؟
این دو نکته از یکسو و درس‌نگرفتن از برنامه هستهای کشورهایی مانند عراق، لیبی و کره‌شمالی از سوی دیگر، سبب شد که مساله هستهای، جامعه و نظام سیاسی ایران را در تنگنای شدید قرار دهد. پس از چنین تنگناهایی و پرداخت هزینه‌‌‌های بالا، دیپلماسی کشور به‌اجبار دچار واقع‌‌‌بینی شده و توانسته است کمی از بار تبعات منفی و فشارهای خارجی حول مساله هستهای بکاهد. توافق هستهای توانست کمی از اولویت مساله هستهای در سیاست خارجی بکاهد و به اولویت‌‌‌های دیگر همچون رشد و توسعه اقتصادی بیندیشد؛ اما مشکل اساسی دستگاه دیپلماسی کشور این بود که تصور کرد با امضای برجام، کارکرد آن در این حوزه تمام شده است، در حالی که حفظ برجام و مراقبت از آن در مقابل خطرهایی مانند ترامپ، دیپلماسی فعال‌‌‌تر، پرتحرک‌‌‌تر و پویاتر از آن دیپلماسی را می‌‌‌طلبید که به امضای برجام منجر شد.
با توجه به خروج آمریکا از توافق هستهای در سال ۲۰۱۹، آغاز کاهش تدریجی تعهدات ایران در برجام با توسعه برنامه هستهای از سال ۲۰۱۹ و ناکامی مذاکرات احیای برجام از سال ۲۰۲۱ تاکنون، باید گفت سال ۲۰۲۳ سالی خواهد بود که بار دیگر مساله هستهای با شدت بسیار بیشتری کشور را در تنگنا قرار خواهد داد. دلایل زیر را می‌‌‌توان برای این ادعا برشمرد:
جنگ روسیه و اوکراین: حمله روسیه به اوکراین، با واکنش منفی منسجم و یکپارچه کشورهای غربی روبه‌رو شد. در واقع، غرب راهبردی را در دستور کار قرار داد که وزیر دفاع آمریکا آن را «راهبرد حمایت همهجانبه از اوکراین و فشار همهجانبه به روسیه» نامید. در این میان، کشورهای اروپایی از انگیزه قوی‌‌‌تری برای مقابله با روسیه برخوردار بودند؛ زیرا حمله روسیه به اوکراین، تهدید امنیتی وجودی برای اروپاست. راهبرد یادشده و نگاه کشورهای اروپایی به جنگ یادشده به این معنی است که آنها حمایت هیچ کشوری از روسیه را تحمل نمی‌‌‌کنند. به این خاطر هنگامی که برای نخستین‌بار در تیرماه سال‌جاری اخباری از کمک‌‌‌های نظامی ایران به روسیه منتشر شد، واکنش کشورهای غربی و آمریکا منفی بود. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در دیدار با وزیر خارجه ایران در اردن، توقف فوری حمایت نظامی ایران از روسیه را اولین خواسته غرب دانست. از آنجا که چشم‌‌‌انداز روشنی برای پایان فوری جنگ روسیه و اوکراین وجود ندارد، بنابراین باید گفت این جنگ همچنان یکی از موانع احیای برجام خواهد بود.
مسائل حل‌نشده هستهای: مقامات آمریکایی مدعی هستند که در اسفندماه سال گذشته برجام آماده امضا بود؛ اما طرف ایرانی با طرح درخواست‌‌‌های غیرمرتبط با برجام مانند «خارج کردن سپاه پاسداران از لیست تروریسم» و نیز درخواست ضمانت‌‌‌های غیر‌عملی مانند «تعهد دولت آمریکا به عدم‌خروج دوباره از برجام»، مانع احیای توافق هستهای شدند. پس از این، مذاکرات ۲۸ ژوئن ۲۰۲۲ (۷تیر ۱۴۰۱) در دوحه قطر و به دنبال آن مذاکرات وین در ۱۲مرداد سال‌جاری نیز بدون نتیجه پایان یافت. از طرفی پیدا شدن آثار اورانیوم غنی‌شده در سه‌سایت اعلام‌نشده سبب حساسیت آژانس و خواستن توضیح از ایران شده است. حل‌نشدن این مساله جدید و طولانی‌شدن مذاکرات احیای برجام، سبب تصویب دو قطعنامه آژانس علیه ایران در خرداد و آبان‌ماه سال‌جاری شد. با توجه به اینکه در دوسال مذاکره برای احیای برجام، مسائل یادشده حل‌نشده است بعید به نظر می‌رسد که در سال پیش‌رو این مسائل حل شوند؛ آن‌هم در شرایطی که برخلاف سال ۲۰۲۱ انگیزه قوی کشورهای غربی برای مذاکره در پرتو حوادثی همچون جنگ اوکراین وجود ندارد.
برگشت نتانیاهو به قدرت: آنچه سبب می‌شود بتوان راست‌‌‌گراترین دولت تاریخ اسرائیل را مانع احیای برجام دانست، پیشینه بنیامین نتانیاهو در مخالفت شدید با امضای برجام، تشویق ترامپ به خروج از آن و مخالفت شدیدتر با احیای آن است. روی کار آمدن نتانیاهو به معنی تقویت مخالفان احیای برجام است. این امر تلاش‌‌‌های احتمالی برای احیای توافق هستهای را دشوار می‌کند.
سه‌عامل یادشده از مهم‌ترین موانع احیای برجام در سال پیش‌‌‌روی میلادی هستند. اما «وضعیت عدم‌احیای برجام و عدم‌اعلام شکست آن»، وضعیتی نیست که پایدار باشد. عوامل مختلفی وجود دارند که وضعیت یادشده فعلی را برنمی‌‌‌تابند. عواملی مانند تداوم ادعای غرب درباره حمایت نظامی ایران از روسیه که می‌‌‌تواند سبب توسل به مکانیزم ماشه با توجیه نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شود؛ توسعه تدریجی برنامه هستهای ایران که می‌‌‌تواند سبب افزایش حساسیت‌‌‌ها و توسل به مکانیزم ماشه شود؛ حل‌نشدن مسائل پادمانی بین ایران و آژانس که با توجه به تصویب دو قطعنامه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، می‌‌‌تواند سبب ارجاع پرونده هستهای به شورای امنیت سازمان ملل شود؛ مخالفت شدید اسرائیل با وضعیت موجود؛ احتمال تداوم ناآرامی‌های داخلی ایران در پرتو شرایط شکننده اجتماعی-اقتصادی داخل کشور و به حاشیه رفتن موضوع احیای برجام و در پایان، آغاز فضای انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ در آمریکا که تصمیم‌گیری برای دولت بایدن را دشوار می‌کند. اگر این عوامل بتوانند به وضعیت موجود یادشده پایان دهند، کشور به شرایط پیش از برجام برمی‌‌‌گردد.
