سردرگمی در کاخ سفید

اما مقامات اطلاعاتی آمریکا با دیدگاه‌های ترامپ موافق نیستند. آنها اعلام کرده‌اند فشارها به احتمال زیاد رفتار ایران را بدتر خواهد کرد نه بهتر. واقعیت این است که در بطن سیاست ترامپ در قبال ایران یک پارادوکس وجود دارد: هدف اعلام شده این سیاست بهتر شدن رفتار ایران از دید آمریکا است یعنی پذیرش محدودیت‌های بیشتر در فعالیت‌های موشکی، انعقاد توافق هسته‌ای سختگیرانه‌تر و تغییر رفتار در منطقه خاورمیانه و داخل. اما طی ماه‌های اخیر با آنکه صادرات نفت ایران به شدت کاهش یافته و فشارهای بزرگی بر اقتصاد این کشور وارد شده، اما تغییری در رفتار ایران مشاهده نشده است. مقامات سازمان سیا و دیگر نهادهای اطلاعاتی آمریکا اخیرا به کنگره اعلام کرده‌اند تحریم‌های اخیر مواضع نیروهای تندرو را در ایران تقویت کرده است.

تهدیدهای واشنگتن مبنی بر مجازات شرکت‌هایی که با ایران همکاری می‌کنند سبب شده شرکت‌های اروپایی و بانک‌های بین‌المللی به همکاری خود با ایران پایان دهند. همچنین صادرات نفت ایران که منبع اصلی درآمد خارجی این کشور است بیش از ۶۰ درصد کاهش یافته و صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده رشد اقتصاد ایران سال جاری میلادی منفی ۶/ ۳ درصد خواهد بود. در این میان اتحادیه اروپا، چین و روسیه با اعمال تحریم علیه ایران مخالفت کرده‌اند و تحلیلگران می‌گویند تحریم‌های یک‌جانبه موثر نیستند و سیاست آمریکا به اهداف خود نخواهد رسید زیرا ایران در دهه‌های اخیر همواره با تحریم‌های مختلف مواجه بوده و راه دور زدن آنها را می‌داند.

از دید این کارشناسان آمریکا باید ترتیبی می‌داد تا فشارها بر ایران شکل چندجانبه و بین‌المللی پیدا کند. ترامپ معتقد است رفتار ایران نسبت به دو سال پیش یعنی آغاز ریاست جمهوری او بسیار متفاوت است. او در یک سخنرانی گفت: «وقتی من به ریاست جمهوری رسیدم ایران در حال زیر سلطه درآوردن خاورمیانه بود و می‌توانست در زمانی نه چندان طولانی به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند، اما اکنون چنین نیست. وضعیت اقتصادی آنها بسیار بدتر شده و مردم ناراضی هستند. ارزش پول ملی ایران به شدت کاهش یافته و اتفاقات بسیار بدی در حال رخ دادن است و همه این شرایط حاصل فشارهای دولت آمریکا در دو سال اخیر است.»

اما مقامات اطلاعاتی آمریکا تمامی این ادعاها را رد می‌کنند. آنها در گزارش سالانه به کنگره درخصوص تهدیدهای بین‌المللی علیه آمریکا، آوردند: «هنگامی‌که ترامپ به ریاست جمهوری رسید، ایران در حال حرکت به سمت ساخت سلاح هسته‌ای نبود. بلکه به دلیل پیمان هسته‌ای سال ۲۰۱۵ فاصله تهران تا ساخت سلاح هسته‌ای بسیار بیشتر شده است. همچنین تلاش ایران برای نفوذ در منطقه خاورمیانه افزایش یافته و کمتر نشده و تلاش ترامپ برای خروج سربازان آمریکایی از سوریه به این وضعیت کمک کرده است. ارزیابی ما این است که ایران تلاش می‌کند پیروزی‌های خود در میادین نظامی عراق و سوریه را به نفوذ بلندمدت سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی تبدیل کند.»

نکته مهم دیگر این است که از دید مقامات اطلاعاتی و امنیتی آمریکا مخالفت‌های مردمی در داخل ایران ادامه پیدا خواهد کرد. اما این مخالفت‌ها غیر متمرکز، محدود و فاقد اثرات واقعی است. به‌طور خلاصه تحریم‌های دولت آمریکا حداقل تاکنون به اهداف اصلی خود نرسیده است. البته برنامه دولت آمریکا بلندمدت است. این بدان معناست که ترامپ و تیم سیاست خارجی او قصد دارند بر شدت فشارها علیه ایران به ویژه اقتصاد این کشور بیفزایند و این باور وجود دارد که فشارهای یاد شده با آنکه یکجانبه اعمال می‌شود، اقتصاد ایران را در هم می‌شکند. البته واکنش‌های ایران به این فشارها بسیار مهم و سرنوشت‌ساز خواهد بود.

کاخ سفید قصد دارد از صادرات نفت ایران جلوگیری کند. از همان ابتدا هدف اعلام شده ترامپ به صفر رساندن صادرات نفت ایران بود، اما شرایط بازار نفت اجازه نداد، این برنامه به‌طور کامل اجرا شود. سال گذشته در آستانه شروع تحریم‌های ایران، عربستان و روسیه بر تولید نفت خود افزودند تا کاهش عرضه نفت ایران جبران شود و بازار با شوک مواجه نشود. اما وضعیت خوب اقتصاد جهان و ناتوانی در جبران کاهش تولید نفت ایران سبب شد قیمت‌ها افزایش یابد و دولت آمریکا مجبور شود، هشت خریدار بزرگ نفت ایران را از تحریم‌ها معاف کند. به این ترتیب بازار با میزان بالای عرضه مواجه شد و قیمت‌ها به شدت کاهش یافت البته معافیت از تحریم برای چین، هند، ژاپن و چند کشور دیگر به شرط کاهش خرید نفت در نظر گرفته شده و در ماه‌های اخیر میزان خرید نفت ایران از سوی این کشورها کاهش یافته است.

در اینجا یک نکته مهم وجود دارد و اینکه ایران در ۴۰ سال اخیر به رغم تحریم‌های مختلف به حیات خود ادامه داده و عموما آنها را دور زده است. استراتژی تهران مشخص است: انتظار برای پایان دوره ریاست جمهوری ترامپ و امیدواری به حضور یک تیم با مواضع نرم‌تر در قبال ایران در انتخابات ریاست جمهوری سال آینده میلادی. مشخص نیست این انتظار و امیدواری به نتیجه مورد نظر ایران برسد. زیرا در انتخابات سال ۲۰۱۶ ترامپ برخلاف انتظار بسیاری از تحلیلگران بر هیلاری کلینتون پیروز شد و نیز او می‌تواند سال آینده چند برگ برنده برای جلب آرای مردم رو کند. وضعیت اقتصاد آمریکا سال جاری و سال آینده چندان امیدوار‌کننده نیست، اما نسبت به وضعیت اقتصادی دیگر کشورهای توسعه یافته بسیار بهتر است. همچنین در حوزه سیاست خارجی ترامپ می‌تواند تعاملات با چین و کره شمالی را به سمتی ببرد که از آن به‌عنوان دستاورد مهم دوران ریاست‌جمهوری خود استفاده کند. البته عوامل دیگری هم وجود دارد که بر نظر رای‌دهندگان اثر خواهد گذاشت.

یکی از مشکلات کاخ سفید نداشتن هدف دیپلماتیک روشن و قابل دستیابی است. ترامپ و تیم او چندین هدف جاه‌طلبانه را معرفی کرده‌اند: مذاکره بر سر یک توافق جدید و فراگیر که شامل مسائل هسته‌ای و غیرهسته‌ای باشد، تغییر رفتار ایران در خاورمیانه و کمک به مردم ایران برای انتخاب یک دولت بهتر و این هدف آخر شکل محترمانه‌تر تغییر رژیم است. ترامپ می‌گوید مایل است مذاکره مستقیم با مقامات ایرانی داشته باشد شبیه آنچه در دو دور مذاکرات با کره‌شمالی رخ داد. اما مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا و جان بولتون مشاور امنیت ملی ترامپ اغلب به شکلی سخن می‌گویند که گویی مشتاق تغییر رژیم در ایران هستند. طبیعی است که مقامات ایران موضع‌گیری دولت آمریکا را تهدید تلقی می‌کنند.

تقاضاهای آمریکا از ایران برای لغو تحریم‌ها شامل بسیاری از موارد از جمله محدودیت‌های بیشتر در حوزه تحقیقات هسته‌ای و فعالیت‌های موشکی، خروج نیروهای ایران از سوریه، پایان حمایت از گروه‌های هوادار در اکثر کشورها، توقف تهدید اسرائیل و ... است و از همان ابتدای مطرح شدن این درخواست‌ها کارشناسان اعلام کرده بودند که ایران هرگز چنین درخواست‌هایی را نمی‌پذیرد. دولت آمریکا باید بداند تحریم نخستین قدم برای رسیدن به این اهداف است. ترامپ باید ترتیبی دهد که رهبران ایران حرکت در مسیر خواست آمریکا را به نفع خود بدانند. تا زمانی که این شرط تحقق نیابد، تحریم‌های آمریکا علیه ایران موفقیت‌آمیز نخواهد بود و تجربه نشان داده اثرات تحریم‌ها معکوس است.