گزارش حاضر، دوره سلطنت ناصرالدین شاه تا آغاز مشروطیت را دربر می‌گیرد. در اوایل دوره فتحعلی‌شاه هنوز تهران تحول چندانی نکرده بود اما در پایان این دوره تغییرات بسیاری رخ داد که نشانه‌ای از تحولات آتی تهران بود و می‌توان آن را نمونه‌ای از تحولات کلی کشور در قرن گذشته دانست. رشد و توسعه پایتخت ایران، از یک‌طرف مدیون کوشش‌های دولت در تمرکز قدرت بود و از طرف دیگر بستگی به رشد جمعیت و نقش مردم داشت که به مرور مساحت شهر را وسعت داد و زمینه فعالیت مردم را توسعه بخشید. کمبود آذوقه و مسکن، قحطی‌های مکرر و تفاوت‌های طبقاتی از جمله مسائلی بودند که در پی رشد شهر به‌وجود آمدند و در این مقاله به آنها اشاره خواهد شد.

روح الله حاتمی: ژول فرانسوا آرچیبالد (Jules François Archibald) روزنامه‌نگار و ناشر استرالیایی بود که در دوران تاثیرگذاری خود در سیاست و حیات ادبی استرالیا، به‌عنوان سردبیر و مالک مجله «بولتن» ایفای نقش می‌کرد. او در عین حال، جایزه هنری آرچیبالد را نیز به نام خود، تاسیس کرد.

ویلیام توماس پیپر سینیور ( .William Thomas Piper Sr) مهندس، هواپیماساز و بازرگان آمریکایی حوزه هوانوردی و صنعت نفت بود. او در مقام رئیس و موسس شرکت هواپیماسازی پیپر آن را از ۱۹۲۰ تا مرگش در ۱۹۷۰ هدایت کرد. از وی به‌عنوان «هنری فورد هوانوردی» یاد کرده‌اند. ثروت وی در زمان مرگش برابر با حدود ۳۵۰ میلیون دلار به ارزش امروز بود و در آن زمان او در زمره ۴۰۰ ثروتمند برتر جهان جای داشت. پیپر متولد ۸ ژانویه ۱۸۸۱ در کناپ کریکِ نیویورک بود و پدرش در زمینه لبنیات و نفت‌خام فعالیت داشت.

شادروان همیشه زنده، محمدرضا شجریان در کتاب راز مانا که گفت‌وگویی همدلانه درباره هنر موسیقی و مسائل حاشیه آن است به صراحت و فراست گفته بود: مشکل‌ترین هنرها خط نستعلیق است. این گفتار برای استاد شجریان که در قله موسیقی ایرانی بود؛ اما در عین حال خوشنویس قابلی هم بود و با بزرگ‌ترین استادان خوشنویسی ایران حشر و نشر داشت، سخنی قابل تامل بود در‌حالی‌که می‌توانست بگوید موسیقی دشوارترین هنرهاست...

تاریخ ایران به حدی پرماجرا، پرتموج و عبرت‌انگیز است که شاید هرگز نشود با اطمینان با آن روبه‌رو شد. البته کشورهای کهنسال دیگری هستند مانند مصر و چین و هند، ولی تاریخ آنان ولو درازتر از تاریخ ایران باشد، به گوناگونی آن نیست. علت اصلی آن است که ایران بر سر چهارراه جهان شناخته‌شده قرار داشته و شرق و غرب و شمال و جنوب را به هم می‌پیوسته و برخوردگاه تجارت و تمدن و منازعه‌ دنیای باستان بوده است. از کتاب «یگانگی در چند‌گانگی»، دکتر محمد‌علی اسلامی نُدوشن

در اواسط دوران حکومت ناصرالدین شاه اداره احتساب ایجاد شد که خاکروبه‌خانه‌ها را به خرج صاحبان آنها توسط الاغ‌دارها و خاکروبه‌کش‌ها به خارج شهر حمل می‌کردند. اما وقتی خاکروبه‌کش‌ها و خرکدارها چشم سپورهای مسوول تنظیفات شهر را دور می‌دیدند، آشغال‌ها را داخل شهر می‌ریختند.

سال ۱۹۶۶ در چنین روزی ایندیرا گاندی بعد از مرگ لعل بهادر شاستری نخست‌وزیر هند به‌عنوان نخستین نخست‌وزیر زن هند انتخاب شد. ایندیرا دختر رهبر استقلال و نخست‌وزیر پیشین هند؛ جواهر لعل نهرو و همسر فیروز گاندی از پارسیان زرتشتی هند و فعالان سیاسی این کشور بود. او به‌‌رغم ارتباط نزدیک خانوادگی با ماهاتما گاندی و خانواده‌اش هیچ نسبت خویشاوندی با آنان نداشت؛ طرحی با پیامدهای منفی برای کنترل‌جمعیت هند از راه کاهش میزان باروری، یکی از جنجالی‌ترین فعالیت‌های ایندیرا گاندی بود.

مساله نوکران و نوکری در عهد ناصری از جهاتی مهم و قابل بررسی است. در ابتدای امر آنچه که مهم جلوه می‌کند تعداد قابل‌توجه این نوکران و خدمه در دوره قاجاریه است. آنان تقریبا در هر خانه‌ای که صاحبش تمکن مالی داشت حضور داشتند و طبعا در اکثر امور مرتبط با خانه نیز از بسیاری جهات از آزادی عمل برخوردار بودند. مثلا خریدهای خانه اغلب بر عهده آنها بود و این امر مداخل قابل‌توجهی را برای آنان مهیا می‌کرد.

با آغاز دوره قاجار و تسلط سیاسی ۲۰۰ ساله حکومت مرکزی بر کشور، اگرچه امنیت نسبی و اقتدار سیاسی برای مدتی در حدود ۲ قرن بر ایران حاکم می‌شود، اما به دلایل گوناگون و از همه مهم‌تر شرایط جهانی- شکل‌گیری امپراتوری جهانی بریتانیا و رونق تجارت- و پیشرفت صنعت دریانوردی، مخصوصا با اختراع کشتی بخار، اتفاقاتی که نظیر آن در دوره صفوی با کشتی‌های بادبانی در پیشرفت تجارت روی داده بود، تکرار شد. نتیجه این امر، نزدیک‌تر شدن لبه تمدن پیشرفته غرب به مرزهای ایران از طریق مستعمرات متعدد دولت‌های اروپایی بود، به‌گونه‌ای که قدرت نظامی بسیار برتر آنها- چه روسیه و چه انگلستان- دولت حاکم ایران را در موقعیت جدیدی قرار داد. از سوی دیگر، رابطه دولت با علمای شیعه و عدم‌قبول قطعی حکومت قاجار توسط اکثر ایشان نیز در شکل‌گیری موقعیت جدید موثر بود.

اگرچه جنبش‌های مشروطه‌خواهی ترکیه و ایران وجوه مشترک متعددی داشتند، از بسیاری جهات نیز با یکدیگر متفاوت بودند. نخستین جنبش مشروطه عثمانی در سال ۱۸۷۶ در ادامه تنظیمات شکل گرفت که توسط سران دولت رهبری شده بود و از تغییر جهت سیاست‌های عثمانی در برخورد با غیرمسلمانان حکایت می‌کرد. مشروطه‌خواهی ایران حرکتی شهری و مردمی به حساب می‌آمد که با حضور فعال صنعتگران، تجار، علمای مترقی و بخش کوچک اما موثری از طبقه روشنفکر میسر شده بود.

روح‌الله حاتمی: حسیب صباغ (Hasib Sabbagh) بازرگان میلیاردر، کنشگر و نیکوکار فلسطینی بود. صباغ در ۱۲ ژانویه ۱۹۲۰ در طبریه فلسطین در یک خانواده مسیحی که اصالتا از اهالی صفد بودند، به دنیا آمد و در ۱۹۳۸ از کالج عربی بیت‌المقدس و در ۱۹۴۱ در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشگاه آمریکایی بیروت فارغ‌التحصیل شد. احمد سامح الخالدی ریاست کالج عربی قدس را بر عهده داشت که بهترین آموزگاران جهان عرب در آنجا حضور داشتند. این کالج شبانه‌روزی بود و بالاترین استانداردهای آموزشی را رعایت می‌کرد. از دانش‌آموزان انتظار می‌رفت تا شبانه‌روز درس بخوانند و فقط یک روز در هفته به آنان استراحت داده می‌شد. در همین موسسه بود که صباغ دوستانی یافت که تا آخر عمر با آنان در ارتباط بود.

آرنه نس جونیور (.Arne Naess Jr) بازرگان و کوهنورد نروژی، از فعالان عرصه کشتیرانی و شوهر دوم دیانا راس، خواننده آمریکایی بود. نس در ۸ دسامبر ۱۹۳۷ در آلمان به دنیا آمد. پدر آلمانی‌اش، آگوست اسکار راب پزشک و مادرش به نام کریستن دیکه نس تبعه نروژ و خواهر فیلسوف و کوهنورد معروف «آرنه نس» بود. خانواده نس طی جنگ جهانی دوم در آلمان ماندند؛ اما پدر و مادرش پس از جنگ از هم جدا شدند. نس نیز همراه با مادرش راهی نروژ شده و هر دو در آن کشور نام خانوادگی «نس» را برای خود برگزیدند.

تدوین برنامه سوم عمرانی که با آغاز دهه ۴۰ خورشیدی مواجه بود، از آن‌رو حائز اهمیت است که دهه ۴۰، نه‌تنها از نظر سیاسی و اجتماعی، بلکه از منظر اقتصادی و به ویژه صنعتی نیز از جمله سال‌های درخشان تاریخ اقتصادی کشور است. برنامه سوم، با مدیریت صفی اصفیا در سازمان برنامه آغاز به کار کرد. در این سال‌ها رکوردهای ماندگاری در برخی شاخص‌های کلان اقتصادی، نظیر نرخ رشد تولید ناخالص داخلی و تورم به ثبت رسید.

در این‌جا می‌خواهیم با استفاده از اسناد حاجی رحیم اتحادیه و بررسی تعدادی اجاره‌نامه که بین اتحادیه و مستا‌جران او تنظیم شده‌اند، قضیه را عینی‌تر بنگریم.

معنی لغوی «توق» یا «توغ» عبارت است از: عَلَم و رایت بزرگی که در ایام عزاداری سکنه بعضی محله‌ها در برخی از شهرها آن را حرکت دهند و آن از امتیازات محلات مزبور محسوب شود. نیز درباره پاتوغ یا پاتوق که در واقع کوچک شده پای توغ است در فرهنگ معین چنین آمده است:- ۱- پای عَلَم، جایی که رایت و درفش را نصب کنند. ۲- محل گرد آمدن ۳- محل اجتماع لوطیان در بعضی شهرهای ایران. ۴- روز عاشورا دسته‌های بعضی محلات ممتاز توغ را حرکت دهند. زیر و اطراف توغ را «پاتوغ » گویند. (فرهنگ معین).