برخورد معدن با گردشگری و محیط‌زیست
قوانین مبهم، منافع ناهمسو
در قــــانــــون معادن، مصــوب ۲۷خردادماه۱۳۷۷ این نوع مداخلات مد نظر قانون‌گذار قرار نگرفته است. تا جایی که بنا به ماده۲۷ این قانون «چنانچه محدوده عملیات معدنی در منابع ملی و طبیعی واقع باشد، مطابق تبصره (۴) ماده (۳) قانون حفاظت و بهرهبرداری از جنگل‌ها و‌مراتع کشور مصوب ۱۳۴۶ و اصلاحیه‌های تصویب‌شده آن اقدام» می‌شود. این ماده قانونی بسیار مبهم است و عبارت «منابع ملی» در آن به دقت تعریف نشده است.
دی ماه پارسال نیز بهره‌بردار معدن سنگ آهن آلمابلاغ از ممانعت دستگاه اجرایی (سازمان حفاظت محیط زیست) در اجرای قانون سخن گفت! این معدن در سال۸۷ به بهره‌بردار واگذار شده است، بدون آنکه در نظر گرفته شود که جزو «منطقه حفاظت‌شده» بوده است. آخرین ماه‌های کاری دولت دهم با یک مصوبه جنجالی به پایان رسید. در بند (ب) ماده(۲) آن مصوبه به ستادهای اجرایی استان‌ها اجازه داده شده بود تا در راستای استفاده بهینه از ذخایر معدنی کشور، برای محدوده‌های دارای پتانسیل معدنی در درون مناطق چهارگانه محیط زیست نیز مجوز بهرهبرداری صادر کنند. این مصوبه با اعتراض فعالان محیط زیست مواجه شد. آنها از مراجع قانونی مرتبط مانند مجلس شورای اسلامی، سازمان بازرسی کشور و دیوان عدالت اداری خواستند بندهای مغایر با قانون این مصوبه را لغو کنند. خوشبختانه «هیات بررسی و تطبیق مصوبات دولت با قوانین» در مجلس شورای اسلامی با وارد کردن ۱۰ایراد حقوقی به این تصویب‌نامه، آن را مغایر با قانون تشخیص داد و ملغی اعلام کرد.
معدن‌کاوی و معدن‌کاری شدادی
ایرانی‌ها از دیرباز با روشهای متفاوتی قادر به استخراج و ذوب فلزات بوده‌اند؛ به معدن‌کاری باستانی، معدن‌کاری «شدادی» گفته می‌شود. ابتدایی‌‌ترین روش در معدن‌کاری شدادی با برپایی آتش برای داغ کردن سنگ‌ها و متعاقبا سرد کردن آنها برای ایجاد ترک و در نهایت توسط ضربه زدن بر درز‌ها به‌وسیله گوه و پتک صورت می‌گرفت. روند استخراج و متالوژی در فلات ایران تا هزاره‌های بعدی ادامه و وسعت یافته، به‌گونه‌ای‌که شواهدی از استخراج روباز امروزی، متعلق به دوره پارتی و ساسانی در جنوب «تل ابلیس» در مکانی به نام «تل همی» یافت شده است. همچنین در این نواحی شواهد متالوژی نیز از قبیل توده بسیار بزرگی از سرباره‌های ذوب مس در حد وسیعی مشاهده شده است. در حدود سال‌های ۳۲۰۰ تا ۳۶۰۰ قبل از میلاد، شواهدی از تغییرات مهمی در متالوژی تپه یحیی در «دره سوقون» مشاهده می‌شود. در این دوره پس از مدت‌ها کار با مس طبیعی (Native)، روشهای پیچیده‌تری برای کار با سولفید و پلی‌متال‌های تکوین‌یافته به چشم می‌خورد و وجود برنز در معدن «شیخ علی» به مفهوم کشف و متالوژی کانی‌های پیچیده‌تری مانند کالکوپریت و اسفالریت در این منطقه است.
در «کوخت یزد» و در «قلعه زری» در شمال دشت لوت و «چهل کوره» در سیستان شواهدی از بهرهبرداری معادن در دوران ساسانی مشاهده می‌شود که در مقیاس وسیعی مورد استخراج قرار می‌گرفتند. ساسانیان در بهرهبرداری از ذخایر بزرگ کاملا منظم و از یک سیستم مرکزی استفاده می‌کردند. مواد معدنی استخراج‌شده در این ادوار از مجموعه معادن پیرامونی، به یک مکان فرآوری مرکزی ارسال می‌شده است که شامل تمام تاسیسات، از جمله اقامتگاه بوده است. ادامه این روند در دوره اسلامی نیز به چشم می‌خورد؛ با این تفاوت که ضمن شباهت کلی با روش استخراج و فرآوری به دوره باستانی، تفاوت‌هایی از قبیل عمیق‌‌تر شدن چاه‌ها و احداث دسترسی‌های شیب‌دار نیز در این معادن مشاهده می‌شود. استخراج پسرو و حتی استخراج طبقات فرعی نیز (هرچند نه کاملا سیستماتیک) و همچنین وجود حفره‌های روشنایی و چاه‌های تهویه در این دوران گزارش شده است. در «ارجین» زنجان نیز مجموعه کاملی از تاسیسات فرآوری به شکل فوق‌الذکر به همراه اقامتگاه مربوطه کشف شده است. این نحوه آماده‌‌سازی معادن که در هزاره اول قبل از میلاد در ایران شکل گرفته بود، عملا تا معرفی روشهای نوین معدن‌کاری اروپایی در قرن ۱۹و ۲۰میلادی حفظ شده است.
در دوران ساسانی در محلی به نام «دره چشمه گل» استخراج آهن به کمک تونل‌زنی صورت گرفته و ذوب در کوره‌ها به کمک دمش انجام شده است. وضعیت سرباره‌های ذوب و نازل Yشکل دمش، حاکی از عملکرد مطلوب کوره و تکنولوژی پیشرفته به‌کار رفته در عصر خود هستند. استخراج طلا در دوران ساسانی با کمک شیار خارهای هم مرکز برای آسیا کردن طلای حاوی ماسه‌‌های کوارتزی انجام می‌شده است. این آسیا‌ها متعددند و ماده معدنی پس از آسیا شدن با آب شسته یا بدون شست‌وشو و به کمک ملغمه‌سازی توسط جیوه فرآوری می‌شده است. منابع سینابار به عنوان منبعی برای تامین جیوه در این ناحیه در «کوه‌های افشار» در نزدیکی «تخت سلیمان» وجود دارند. در ادامه این نوشته، تاریخچه معادن فلزی و گوهر‌های ایران در عهد باستان به تفکیک ماده معدنی ارائه شده است.
یافته ها و آموخته‌های باستان‌شناسی گواهی میدهند که شناخت و کاربرد آهن، تاریخی ۶ هزار ساله دارد. گلوله‌های متعدد آهنی از جنس هماتیت طبیعی از هزاره پنجم پیش از میلاد در تپه «سیلک» کاشان کشف شده‌‌اند. یکی دیگر از قدیمی‌‌ترین شواهد مربوط به استخراج آهن متعلق به دوره پیش از تشکیل امپراتوری هخامنشی در «هنشک» واقع در ۶۰کیلومتری شمال پاسارگاد است. مصرف آهن احیاشده به‌وسیله ذوب در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد آغاز شده و تنها پس از قرون ۱۰ و ۱۱ پیش از میلاد است که اشیای آهنی به مرور در اشکالی از قبیل ابزار، سلاح و حتی به‌صورت زیو‌رآلات مورد استفاده قرار گرفته‌‌اند. بررسی منطقه‌ای به نام «حسنلو» متعلق به قرن نهم پیش از میلاد نشان می‌دهد که در این دوره آهن برای تولید و ابزار مصارف نظامی به‌کار رفته است.
در دوران ساسانی استخراج آهن از منابع چند فلزی متداول شد و «آهنگران» ملایر و «کوه غار» قزوین شواهدی بر این مدعا هستند. آثاری از استخراج معادن آهن مربوط به دوران اسلامی در «غور» واقع در فیروزآباد، دماوند و همدان گزارش شده است. «نی‌ریز» و «گل‌گهر» نیز از جمله نواحی هستند که در این دوره برای استحصال آهن مورد بهرهبرداری قرار گرفته‌‌اند.
به نظر میرسد که مس نخستین‌بار در ایران شناخته‌شده و به‌کار رفته است؛ قدیمی‌‌ترین معدن مس ایران، معدن مس «تل‌مسی» در نزدیکی انارک بوده و نقطهای که تا‌کنون قدیمی‌‌ترین اطلاعات را درباره ذوب مس از آنجا به دست داده، «سیلک» کاشان است. از دیدگاه متالوژی در هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد، صنعتگران ایرانی میتوانستند حرارت کافی را برای ذوب تمام فلزهای شناخته‌شده آن عصر تهیه کنند و پس از آن قادر به ذوب کوپریت و مالاکیت به‌وسیله زغال شدند. در «تپه اریسمان» کوره‌‌های ذوب زیادی که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد هستند، همراه توده بزرگی از سربار ذوب یافت شده است که منبع تامین ماده معدنی این تاسیسات، معدن «وشناوه» قم بوده است. نظیر این تاسیسات در هزاره سوم پیش از میلاد در کل فلات ایران تنها در «شهداد» کرمان کشف شده است. در دورههای بعد، صنعت ذوب فلز رو به تکامل نهاد، به‌گونه‌ای‌که در دوره هخامنشی توانستند نمونههای جالبی از اشیا و ابزار مسی و مفرغی تهیه کنند، در این دوره، از مس سکه نیز ضرب شده است.
در دوران قاجار استخراج معادن شکل دیگری به خود گرفت. در دوران صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر، وی استخراج معادن را برای اتباع ایرانی آزاد کرد و بهرهبرداری از آن را تا ۵سال معاف از مالیات ساخت، متعاقب این دستور اکتشاف و پی‌جویی معادن در ایران رشد چشم‌گیری یافت. علاوه بر این اقدام، وی با تاسیس دارالفنون از عده‌ای کارشناس و معلم معدن خارجی دعوت کرد و ۵نفر دانشجوی معدن آن پس از پایان دوره تحصیلی، در زمینه پی‌جویی و اکتشاف معادن مشغول به فعالیت شدند. پس از بازگشت ناصرالدین شاه از انگلستان درسال ۱۲۹۲ و با اعطای امتیاز به جولیوس رویترز انگلیسی، وضعیت معادن تغییر یافت و هر کمپانی که صاحب معدن بود، باید آن را به قیمت متداول آن ملک به این کمپانی می‌فروخت که این موضوع با اعتراضات گسترده مردمی روبه‌رو و در نهایت لغو شد. در سال۱۲۹۸ مخبرالدوله، وزیر علوم وقت تعدادی مهندس انتخاب کرد و برای شناسایی معادن به سراسر ایران رهسپار کرد. این اقدام شایان توجه بود و سبب رونق گرفتن معادن و معدن‌کاری شد و متعاقبا از سال۱۳۰۳ معادن غالبا به اجاره اشخاص درآمد و فعالیت مردمی بر معادن گسترش یافت. در سال۱۳۰۷ و به درخواست بانک شاهی ایران امتیاز بهرهبرداری از تمام معادن ایران به یک کمپانی انگلیسی به نام «بانک امتیازات معادن ایران» واگذار شد.
صنایع و معادن ایران در عصر جدید
در سال۱۳۱۲ توسعه زندگی شهرنشینی و با نیاز مبرم به سیمان، آهن و همچنین مصالح مورد نیاز برای احداث ریل، ایستگاه و پل‌های راه‌آهن دولتی، اولین کارخانه سیمان در جنوب شهر تهران به بهرهبرداری رسید.
آغاز صنعت فولاد ایران به سال۱۳۱۶ و قرارداد احداث یک کارخانه فولاد‌سازی در کرج با یک کنسرسیوم آلمانی بازمی‌گردد که البته با شروع جنگ جهانی دوم و با جلوگیری از ورود تجهیزات به داخل کشور، تاسیس این واحد ناتمام ماند. در اوایل دهه۱۳۴۰ شرکت ملی ذوب آهن ایران تاسیس شد تا کار اکتشاف معادن سنگ آهن و تجهیز آنها برای تامین نیاز فولاد کشور را سازمان‌دهی کند. فعالیت‌های اکتشافی این شرکت منجر به اکتشاف معادن چغارت، چادرملو، چاه‌گز و سه چاهون شد. در دهه۱۳۵۰ این فعالیت‌ها گسترش یافت و منجر به اکتشاف معدن گل‌گهر شد. به موازات رشد صنعت فولاد، اکتشاف معادن زغال‌سنگ نیز توسعه یافت. در سال۱۳۴۴ موافقت‌نامه ایجاد کارخانه ذوب آهن بین ایران و شوروی به امضا رسید و در سال۱۳۵۱ اولین شمش چدن در این کارخانه ریخته شد.
