بررسی جغرافیای تاریخی نفت‌شهر
نخستین شهر نفت بنیاد ایران
از مدت‌ها قبل از قرارداد دارسی با مطالعات جغرافیایی و زمین‌شناسی نمایندگان دول غربی به وجود منابع نفتی در ایران پی بردند و میدان‌های نفتی در استان کرمانشاه و اطراف قصرشیرین یکی از این کانون‌ها بوده است. مهم‌ترین گزارش در این خصوص مربوط به هیات علمی فرانسوی به سرپرستی ژاک دورگان، باستان‌شناس فرانسوی بود که آن را در مجله معادن پاریس به چاپ رساند و بیان کرد که در غرب ایران، در جایی موسوم به چیاسرخ، نفت وجود دارد؛ چاپ این گزارش سبب شد که دولت‌های اروپایی برای دستیابی به منابع نفت ایران، درصدد گرفتن امتیازاتی از پادشاهان قاجار برآیند که امتیاز دارسی یکی از مهم‌ترین آنها بود که سرآغاز اکتشافات نفت و صنعت نفت در ایران و کرمانشاه بود.
توسعه تحقیقات نفتی در غرب ایران به مرور سبب احداث شهری نفتی به نام «نفت‌شاه» شد که میدان نفتی آن در سال۱۳۰۶ ش.توسط انگلیسی‌ها کشف شد و توسعه پیدا کرد. این میدان نفتی در مقابل ناحیه‌ای موسوم به «نفط‌خانه» عراق قرار داشت که با توجه به پیشینه و ادعای دولت عثمانی در این منطقه و بعدها تداوم این ادعا از سوی دولت عراق طی عهدنامه‌ای در۱۷تیرماه سال۱۳۱۶ش. از ایران جدا و به دو قسمت تقسیم شد. قسمت غربی آن تحت عنوان نفط‌خانه به خاک عراق ملحق شد و قسمت غربی هم بعدها نفت‌شاه نام‌گذاری و به دولت پهلوی ایران واگذار شد.
یکی از شهرهایی که با توجه به تحولات و قابلیت‌های مبتنی بر منابع طبیعی - معدنی و ملاحظات امنیتی - سیاسی شکل گرفت، شهر «نفت‌شاه» یا همان نفت‌شهر امروز است. طبق بررسی‌های انجام شده و تحلیل نقشه‌های جغرافیایی، نفت‌شاه یا نفت‌شهر در مدار ۴۵درجه طول شرقی و ۳۴درجه عرض شمالی قرار گرفته است و از نظر موقعیتی بالاتر از خط مرزی ایران و عراق یعنی در ارتفاع ۱۳۹متر از سطح دریا قرار دارد و نزدیک‌ترین نقطه مرزی ایران به خاک عراق است. این شهر از سمت شمال با شهرستان قصر شیرین، از جنوب با خاک عراق، از شرق با بخش سومار و از سمت غربی با نفط‌خانه عراق همسایه است و جزو بخش سومار شهرستان قصر شیرین محسوب می‌شود. همجواری با جلگه عراق سبب به‌وجود آمدن آب و هوای سرد و خشک در زمستان‌ها و خیلی گرم در تابستان در این ناحیه شده است. اراضی اطراف نفت‌شاه در قسمت غرب و جنوب که با عراق همجوار شده‌اند به علت آب و هوای گرم تپه‌ها و شوره‌زار دارد. رودخانه کن گیر (در زبان محلی کنیر) و رودخانه آب نفت (چم نفت) که از شمال شرقی سومار سرچشمه می‌گیرند، پس از گذر از این منطقه به رودخانه دیاله در خاک عراق می‌ریزند.
وجود سفره‌های زیرزمینی نفت و املاح زیاد موجود در خاک سبب شده است که آب منطقه تلخ و شور و غیر قابل شرب باشد. به همین جهت آب شرب نفت‌شاه از ۸مخزن تعبیه‌شده در مسیر رودخانه کنگیر تامین می‌شود که عبارتند از: چم آقا (چم در زبان کردی یعنی رودخانه)، دیاله در قسمت عراق، طینه، رودخانه گلال، چم سمسون، چم سیزده و خود رودخانه کنگیر در ناحیه نفت‌شاه به‌دلیل بالا بودن میزان تبخیر و عدم بارندگی کافی، پوشش گیاهی رشد چندانی نداشته است و باران‌های سیلابی که در گذشته رخ داده، باعث انباشت اجساد موجوداتی شده که یکی از علل اصلی وجود نفت و علت شکل‌گیری شهر نفت‌شاه در این منطقه هستند. در اینجا ابتدا به وجه تسمیه نفت‌شاه می‌پردازیم و سپس با بررسی موقعیت شهر، چگونگی شکل‌گیری آن را بیان می‌کنیم.
از طینه تا نفت‌خانه
تکوین و شکل‌گیری نفت‌شاه به‌عنوان نخستین شهر تفت بنیاد ایران طی سه دهه از قرارداد دارسی در ۱۲۸۰ تا ۱۳۱۰ اتفاق افتاد و هسته اصلی شهر نفت‌شاه بر اساس منابع غنی نفت و در اطراف چاه‌های نفتی پدید آمد. از این رو منطقه نفت‌خیزی که بعد از سه دهه نفت‌شاه نامیده شد، مشتمل بر چند نقطه جغرافیایی بود که تا پیش از آن محلی مناسب برای سکونت و اجتماعات شهری نبوده است و طی دوران مختلف نام‌های گوناگون داشته است؛ ولی با اکتشاف نفت و مطابق ابلاغ رسمی دولت در عصر رضاشاه نفت‌شاه نامیده شد. با توجه به موضوع و محوریت این پژوهش لازم است نام‌های نفت‌شاه و وجه تسمیه آن طبق منابع و دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار بگیرد. از زمان انعقاد قرارداد دارسی یعنی ۱۲۸۰ش. تا سال۱۳۱۳ش. نام‌های مختلفی از جمله طینه، کنگاوس، منصورآباد، نفط کنگاوکش و نفت خانه داشته است و بعد از آن به نفت‌شاه تغییر نام پیدا کرد و با پیروزی انقلاب اسلامی به نفت‌شهر تبدیل شد.
یکی از این نواحی تشکیل‌دهنده شهر طینه بوده، طینه واژه‌ای در زبان کردی است که دو معنی مختلف دارد که گاهی به معنی چشمه و گاهی به معنای تشنه است. درباره شکل واقعی و معانی این لغات و با استناد به آنها می‌توان معانی واژگان طینه، تینه یا طینی را به‌عنوان یکی از نام‌های محلی و از نخستین نام‌های نفت‌شاه دانست که می‌شود از نظر لغوی با اشکال مختلف آمده است و بیشتر به معنای گل، نم و کلوخ، سرشت و طینت نهاد و قطرت و خلقت و آب دهان و تار عنکبوت آمده است. در برخی منابع جغرافیایی به واژه به‌عنوان یک نام جا به‌صورت طینه و طین‌الارض به‌عنوان یکی از احجار معدنی اشاره شده است. این واژه در زبان بوم‌گردی نیز به معنای چشمه نزدیک‌تر است. بنابراین چنین نامی اسم بامسمایی برای این مکان بوده است.
در فرهنگ لغات کردی نیز این دو شکل واژه «طینه» و «تینه» هر دو استعمال شده است و اماکن و نواحی مختلفی نیز به این نام شناخته شده‌اند. به‌طور مثال در فرهنگ کردی واژه‌های تینی، طینه و همچنین واژه‌های طین، طینت، و طنیه به هر دو شکل استعمال شده‌اند و در کردی به معنای هه رگ، خرگ، خری یعنی گل به‌کار رفته است. همچنین برای این واژه معانی و واژگان کردی دیگر نظیر کانی، چاوه، سر چاوه تینگ تیه‌نی، کانی، کانیاو، کتنی، کیه‌نی، کییه‌نی، که‌هنی، که‌ونی، هینی، هه‌نی، تیه‌نی، تیه‌نگ، تینی به معنی تشنه و کانی به معنی چشمه و کانی آو یا کانیاو به معنی زمینی که از آب چشمه آبیاری می‌شود یا چشمه‌ای که آب آن روان است با توجه به آنچه ذکر شد، باید بیان کرد که تینه در زبان کردی مترادف‌های زیادی دارد که به علت نزدیکی معانی آنها به یکدیگر و اینکه همگی معنای چشمه یا تشنه می‌دهند، طینه می‌تواند نامی مناسب برای نخستین مکانی باشد که بعدا نفت‌شاه در آنجا پدید آمد و توسعه پیدا کرد.
وجود چشمه‌های آب، شوری آب منطقه و هم وجود نشانه‌های از مواد نفتی و چشمه‌های نفت را می‌توان از عوامل نام‌گذاری این مکان در زبان و گویش محلی در نظر آورد. در بررسی‌های میدانی مطابق اقوال برخی از اهالی قدیم نفت‌شهر درباره اطلاق واژه طینه که نام اولین سکونتگاه ایلی در نفت‌شاه بوده، معتقدند که رودخانه‌های فصلی اطراف سومار و نفت‌شاه دارای آب شور هستند. از این رو در تابستان‌ها به علت شدت گرما آب آنجا خشک می‌شده و زمین همانند یک فرد تشنه آب را مکیده با توجه به آنچه در بالا درخصوص معانی واژه‌های طینه و تینه و مشتقات آنها در منابع مختلف آمده است، باید گفت معنای چشمه برای این مکان می‌تواند صحیح‌تر باشد؛ چراکه در فرهنگ‌نامه‌های مختلف این واژه بیشتر به معنی نمناک به‌کار رفته است و نشان از وجود چشمه‌ای دارد که چیزی مانند آب یا نفت از آن می‌تراود و این معنی هم به معانی این واژه در زبان کردی نزدیک‌تر است. پس طینه و تینه را می‌توان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نام‌های محلی برای نفت‌شاه یا نفت‌شهر دانست.
یکی دیگر از نام جاهای کهن‌تر نفت‌شاه کنگاو کش/ کنگاوس است که در منابع از جمله اسناد آمده و در میان مردم محلی هم شنیده می‌شود. واژه کنگاوس / نفط کنگاوکش است که به دو صورت کردی و عربی استعمال شده است که در ذیل هر دو واژه مورد بررسی قرار می‌گیرد: کن به زبان کردی یعنی دره، جای فرورفته و گود و شکافی که پس از یک بلندی در زمین به خاطر جاری شدن آب ایجاد شده است، نفت‌شهر از نظر موقعیت جغرافیایی پایین‌تر از سایر شهرها قرار دارد و هموارتر است و فرورفتگی که در محدوده میادین نفت وجود دارد، برخی نظریات در باب وجه تسمیه این مکان حاکی از آن است که چون احشام و چارپایان خصوصا گاوها به سختی از آن عبور می‌کرده، به این نام معروف شده است.
البته به لحاظ لغت‌شناسی درباره وجه‌تسمیه این مکان محتمل و نزدیک به واقع است که واژه کنگاوس که مورد استعمال است، همان کنگاوش تحریف واژه کنگاوگش باشد به معنای تنگه‌ای یا کنده و رودخانه‌ای که گاوی در آنجا کشته شده باشد و به همین دلیل این مکان به‌عنوان کنگاوکش مشهور شده است که به‌طور قطع ترکیبی از سه واژه کن + گاو +گش است و شکل تحریف‌شده آن به‌صورت کنگاوس یا کنکاوس درآمده باشد. احتمال دیگر این است که این اسم ترکیب دو واژه کن + کاوه یا کاوس باشد که در ترکیب به‌صورت کنکاوس یعنی کن یا خندقی که کاوس آن را ایجاد کرده باشد. این ترکیب نیز ترکیب محتملی است چون کن به معنی خندق است و پسوند کاوه نیز اسم خاص از کاوه است که گاه در لهجه محلی در کردی کاوس هم خوانده می‌شود. بنابراین شکل اصلی این واژه به این اعتبار کنکاوس بوده است و در محل به شکل تحریف‌شده آن یعنی (کنگاوش) کن +گاوش تبدیل شده و مورد استعمال مردم بومی قرار گرفته است. برخی کنگاوس را نخستین محلی در نفت‌شهر دانسته‌اند که مردم در آنجا مستقر شده‌اند.
به این معنی که در دوره رضاشاه، پس از آنکه چاه شماره ۱۳ در این محل حفر شده به مرور مردم منطقه و کسانی که در جست‌وجوی کار به آنجا آمده بودند، در این محل اقامت کرده و محله‌ای را به وجود آوردند که ابتدا کنگاوکش یا کن کاوس و بعد نفت‌شاه نامیده شده است در یک بررسی کلی برای واژه کنگاوس چنین می‌توان گفت که در این محدوده فرورفتگی‌های فراوانی وجود دارد که شاید به علت بارش باران‌های سیل‌آسا در گذشته ایجاد شده و به مرور فرسایش خاک را به دنبال داشته و شاید هم به علت تغییراتی بوده که در نواحی مرزی رخ داده است که مهم‌ترین علت آن ایجاد خندق یا کنده‌هایی برای دفاع در مقابل دشمن بوده است. به هر حال و به‌طور کلی این اسم به اشکال مختلف کن کاوس، کن گاوکش و کن کاوش هر سه آمده است.
به نظر می رسد نام «کنگاوس» به «کن گاوکش» نزدیک باشد و برخی اسناد به‌دست‌آمده عنوان کنگاو کش را تایید می‌کند (سند ضمیمه) به هر صورت تا قبل از پیدایش نفت توسط انگلیسی‌ها، این منطقه به این نام خوانده می‌شده و محل سکونت یا اقامتگاهی در آنجا وجود نداشته است. اما با حفر چاه‌های نفت در این مکان به مرور این منطقه دچار تحول شده است. بعد از سال۱۳۰۶ش. که حفاری‌های نفتی در آنجا رونق گرفت، این مکان به نام دیگری تحت عنوان نفط‌خانه مشهور شده است. در اسناد و مدارک تاریخی دوره رضاشاه نام کنگاوکش آمده است. سندی به تاریخ سال ۱۳۱۳ش. نشان می‌دهد که مطابق دستورالعمل دولت وقت نام کنگاوکش یا نفط کنگاوکش نفت‌خانه به نفت‌شاه تغییر یافته است. این سند به‌طور قطعی معنای اصلی و نگارش صحیح این نام و واژه را برای ما مشخص می کند و از طرفی نشان می‌دهد تا ۲۳ خرداد ۱۳۱۳ش. یعنی یک سال بعد از قرارداد ۱۹۳۳م، نام‌های دیگری داشته است که در سند مذکور (سازمان اسناد و آرشیو ملی کشور) آمده است و از طرفی برای نخستین بار نام نفت‌شاه در این سند قید شده است.
