افزایش مصرف خودسرانه و قیمت‏‌گذاری دستوری

عوامل کاهش آنتی‏‌بیوتیک‏‌ها در آستانه فصل سرد

ابوذر پرهيزكاري/ مدير آموزش و تعالي سازماني بهستان پخش مشاور اقتصادي حوزه سلامت امروز مصرف خودسرانه دارو و مساله خود درمانی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌‌های پیش روی نظام سلامت کشور به شمار می‌‌رود که سرمنشأ ایجاد مشکلات درمانی، اقتصادی و اجتماعی متعددی در سطح جامعه است. از این رو، ارزیابی و شناخت علل مصرف خودسرانه دارو و ارائه راهکارهایی برای کاهش و کنترل آن، از اهمیت ویژه‌‌ای برخوردار است. در این راستا، یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش میزان خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو فرارسیدن فصل‌‌های سرد سال است که شرایط انتشار بیماری‌های همه‌‌گیر را افزایش داده و در نهایت عموم مردم را به سمت و سوی مصارف خودسرانه دارو، بالاخص آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها سوق می‌دهد. این امر تا به جایی پیش می‌‌رود که در بسیاری از سال‌ها حتی قبل از فرارسیدن روزهای سرد پاییزی و در آستانه فصل سرما، حجم یا موجودی اقلام خاص دارویی همچون آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها به‌میزان زیادی در بازار دارویی کشور کاهش می‌‌یابد.

روند تکاملی مصرف خودسرانه دارو از گذشته تا به امروز

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO)، خوددرمانی استفاده از داروها برای درمان اختلالات یا علائم خود تشخیص داده شده یا استفاده متناوب یا مداوم از یک داروی تجویز شده برای بیماری‌ها یا علائم مزمن یا عود‌کننده است. در گذشته‌های نه‌چندان دور، مردم در مناطق دوردست از شهرها عموما برای درمان دردها و بیماری‌های پیش آمده از گیاهان دارویی و روش‌های سنتی درمان بهره می‌‌بردند. با گذر زمان و پیشرفت علم، صنعت و تکنولوژی، داروهای شیمیایی در کنار داروهای گیاهی پا به عرصه وجود نهادند و به‌‌دلیل درمان دردها و بیماری‌ها در موعدی کمتر و با تاثیرگذاری بیشتر، شدیدا مورد استقبال جوامع مختلف قرار گرفتند. این امر تا به جایی ادامه یافته که در زندگی شهری و پرمشغله امروزی مصرف داروها، آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها، مکمل‌‌های انسانی و...جزئی اساسی از زنجیره درمان دردها و بیماری‌ها محسوب می‌شود.

عموم مردم با در دسترس بودن دارو و مصرف آن به‌طور معمول فقط جنبه بی‌‌خطری و شفابخشی آن را مدنظر قرار می‌دهند؛ در حالی که مصارف بی‌‌رویه اقلام دارویی می‌تواند با وجود تسکین درد و بیماری، اختلالات و عوارض بسیاری را در بدن انسان ایجاد کند. همچنین، استفاده از اشکال مختلف دارو همواره به عنوان یکی از روش‌های مقابله با بیماری مطرح بوده است و می‌توان گفت تاریخ پیدایش مواد دارویی به اندازه تاریخ خلقت انسان قدمت دارد. در نتیجه مصرف خودسرانه دارو همچنان از بزرگ‌ترین مشکلات و چالش‌‌های تشدید شده در نظام سلامت کشور و جوامع در حال توسعه از جمله کشور ما ایران محسوب می‌شود. البته ناگفته نماند که خودمصرفی دارو رفتاری شایع در جهان است، به‌طوری که امروزه در کشورهایی چون پرتغال ۲/  ۲۴ درصد، پاکستان ۵۱ درصد، هند ۳۱ درصد و نپال ۵۹‌درصد گزارش شده است. در ایران خوددرمانی در شهرهای کرمانشاه، اهواز، شمال غرب تبریز، قزوین و شهرکرد به ترتیب ۸۴، ۱۴، ۶۳، ۶/  ۹ و ۴/  ۵ درصد گزارش شده است که نشان از اهمیت بالای این مساله در سطح کشور دارد.

اگرچه آنتی‌‌بوتیک‌‌ها عمدتا در راستای کاهش عوارض بیماری‌های باکتریایی تجویز می‌شوند، اما شرایط به سمت و سویی پیش رفته که بسیاری از افراد جامعه بدون آگاهی کامل از ماهیت مصرف این نوع داروها، حتی در مواقع ابتلا به بیماری‌های با عوامل ویروسی نظیر سرماخوردگی و آنفلوآنزا نیز از آنها استفاده می‌کنند. این امر سبب شده تا مصارف خودسرانه آنتی‌بوتیک‌‌ها در فصول سرد سال افزایش چشمگیری داشته باشد. پنی‌سیلین‌‌ها، تتراسیکلین‌‌ها، سفالوسپورین‌‌ها، کینولونز، لینکووایسین‌‌ها، ماکرولیدها، سولفونامیدها، گلیکوپپتید، کارباپنم، آمینوگلیکوزیدها و...از جمله رایج‌‌ترین گروه‌های آنتی‌بیوتیکی هستند که سهم بالایی را در مصارف خودسرانه به خود اختصاص می‌دهند.

باید توجه داشت که مصرف بی‌‌رویه یا خودسرانه آنها می‌تواند عوارضی از جمله اسهال، تغییر رنگ ادرار، سوزش هنگام ادرار کردن، تب، تغییر در دوره‌های قاعدگی، تورم زبان، سیاه شدن زبان، مو در آوردن روی زبان، خستگی و بی‌‌حوصلگی، آلرژی، آسم و عواملی این‌چنینی را به دنبال داشته باشد. طبق نظرات برخی از پزشکان مصرف خودسرانه آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها در بسیاری از موارد می‌تواند با عوارض خطرناکی برای سالمندان، زنان باردار و شیرده همراه باشد. از این رو توصیه می‌شود افراد در نخستین برخورد با عوامل بیماری‌‌زا به جای استفاده خودسرانه از داروها و آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها، از نظرات جامعه پزشکی و تجویز آنها بهره بگیرند. نمودار حاضر، آمار خودمصرفی آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها را مطابق با گزارش ارائه شده سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۲۰۲۱ در ۱۰کشور با بیشترین حد مجاز نشان می‌دهد.

تشدید مصرف خودسرانه دارو در فصول سرد

شروع فصل سرد سال در همان روزهای آغازین پاییزی موجی از ویروس‌‌ها و باکتری‌‌های سرمادوست را برای عموم مردم بالاخص افرادی که به اقتضای شرایط کاری ناگزیر به حضور در اجتماعات هستند، به همراه می‌‌آورد. در چنین شرایطی نخستین گام جهت درامان ماندن از بیماری و فرار از دست ویروس‌‌های همه‌‌گیر همچون سرماخوردگی و آنفلوآنزا مصارف بسیار زیاد آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها توسط عموم مردم است. بدون شک در چنین زمانی در کمتر خانه یا منزلی است که مشتی از آنتی‌بیوتیک‌‌ها و درمانگرهای سرپایی تلنبار نشده باشد.

بدون شک نشستن کنار آتش و خوردن چای داغ در هوای سرد پاییز و زمستان، از تفریحات آرامش‌بخشی است که همه انسان‌‌ها آن را تجربه کرده‌‌اند؛ اما حفظ سلامت جسمی در این فصول سرد، می‌تواند یک چالش جدی به شمار رود. بسیاری از افراد هوای سرد را عامل بیماری‌های فصول سرد می‌‌دانند. در حالی که هوا مستقیما مسوول ایجاد بیماری نیست. در واقع ویروس‌‌های بیماری‌‌زا در دماهای پایین به راحتی تکثیر پیدا می‌کنند و به صورت مسری بین افراد منتقل می‌شوند. علاوه بر این، قرار گرفتن در معرض هوای سرد ممکن است بر سیستم ایمنی بدن تاثیر منفی بگذارد. با ورود به فصل پاییز، تاثیر منفی هوای سرد بر سیستم ایمنی بدن، باریک شدن رگ‌‌های خونی، گسترش ویروس‌‌ها و سرمادوست بودن آنها منجر به شیوع بیماری‌های زیادی همچون سرماخوردگی، برونشیولیت، آنفلوآنزا، کروپ یا خروسک، ذات‌‌الریه، گلودرد، درد مفاصل و استخوان‌‌ها، تشدید آسم، آلرژی، عفونت لوزه‌ها و گوش‌‌ها، عفونت سینوس‌‌ها و ترک‌‌های پوستی می‌شود که جملگی این موارد مصارف خودسرانه داروها و بالاخص آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها را جهت تسریع رفع عوامل بیماری‌‌زا در بین افراد جامعه افزایش می‌دهند.

قیمت‌‌های دستوری عامل کاهش تولید و موجودیت آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها

پس از بازبینی و تغییر ارز دولتی به ارز نیمایی که براساس سیاستی اشتباه بر صنعت دارویی اثرات بسیار سوئی گذاشته‌است، اختلاف زیادی در مبالغ خرید مواد اولیه اتفاق افتاد که چندان به مذاق تامین‌‌کنندگان خوش نیامد. اقلام بسته‌‌بندی آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها مانند شیشه‌هایی که برای پر شدن شربت‌‌ها مورد استفاده واقع می‌شدند، افزایش قیمت زیادی را در پی داشتند. در نتیجه افزایش قیمتی که سازمان غذا و دارو برای آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها مدنظر داشت، آنچنان که باید مورد رضایت واقع نشد و سبب شد بلافاصله بسیاری از تولیدکنندگان، بالاخص داروسازان نوپا تولیدشان را جهت ممانعت از متضرر شدن در ابتدای مسیر، کاهش دهند. این میزان کاهش تولید درحالی ایجاد شده که مواد اولیه در کارخانه‌ها وجود دارند، اما تمایل به تولید به دلیل احتمال بالای متضرر شدن مجموعه‌های تولیدی وجود ندارد؛ به هر حال می‌توان گفت آخر و عاقبت اعمال سیاست‌های بر پایه قیمت دستوری نتیجه‌‌ای بهتر و خوش‌‌تر از این به دنبال نخواهد داشت.

کافی است در شرایط کنونی سری به برخی داروخانه‌های اطراف محل زندگی یا کسب و کار خود بزنید. در همان بررسی اولیه متوجه می‌شوید که انواع مکمل‌‌ها در قفسه‌های داروخانه‌ها وجود دارند، انواع داروهای تقویتی و لوازم آرایشی به وفور دیده می‌شوند، اما خبری از داروهایی مانند آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها که در آستانه سرما سلامت جسم و جان مردم بدان‌‌ها وابسته است، نیست. این امر که درواقع به علت تمایل به مصرف بالا، افزایش قیمت‌‌ها و کاهش تولید آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها است، ماحصلی جز کمبود آن هم درست زمانی که بدان نیاز مبرم است، در بر نداشته است.

باوجود اجرایی شدن نصفه و نیمه طرح دارویاری، هنوز قیمت برخی از اقلام دارویی و بالاخص آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها واقعی نشده است؛ به ویژه آنتی‌‌بیوتیک‌‌هایی که در حالت‌‌های فیزیکی سوسپانسیون تولید و آماده‌سازی می‌شوند و به صورت شربت به بازار عرضه می‌شوند.  بازدیدها و بررسی‌‌های اجمالی در فضاهای داروخانه‌‌ای طی شرایط فعلی حاکی از آن است که آنتی‌‌بیوتیک‌‌های تولید شده به صورت قرص و کپسول نسبت به مورد قبل (سوسپانسیون یا شربت) شرایط بهتری دارند. با فرارسیدن روزهای نسبتا سرد پاییزی، کمبودها در بازار دارویی به سمت و سوی آنتی‌‌بیوتیک‌‌هایی پیش رفته که اغلب به صورت شربت به بازار عرضه می‌شوند و برای جامعه هدف زیر 10سال (کودکان) مصرف دارند.

به‌طور کلی، در شرایط کنونی که شیوع عفونت‌‌های سینوسی و ریوی به علت وارد شدن به فصل سرد بیشتر می‌شود و از سوی دیگر، بیماری منحوس کرونا مجددا با رونمایی در زیرسویه‌های جدید خود میزان آمار ناراحت‌‌کننده مرگ هموطنانمان را بالا می‌‌برد (حدود بیش از پنج فوتی طی سه روز) مصرف آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها به‌طور جد افزایش می‌‌یابد و میزان خودمصرفی داروهای سرپایی زیاد می‌شود. از این رو، اگر قرار بر این باشد  که عرضه آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها از سوی تولیدکنندگان داخلی به بازار دارویی کشور با همین روند تولید کم ادامه یابد، بدون شک در روزهای برفی و سرد زمستان دچار مشکلات متعددی در حوزه سلامت و بهداشت جامعه خواهیم بود. به نظر می‌‌رسد آنچه در این راستا می‌تواند یارای حل مشکل را داشته باشد، تصمیم‌گیری صحیح و قاطعانه مسوولان ذی‌صلاح در راستای قیمت‌‌گذاری منصفانه آنتی‌‌بیوتیک‌‌ها است تا با اعمال قیمت‌‌های جدید و غیردستوری کارخانه‌های تولید دارو بتوانند قبل از رسیدن به فصل سرما و شیوع گسترده بیماری‌های عفونی میزان تولیدات خود را در راستای پوشش صددرصدی نیاز جامعه بالا ببرند.