سیاست خارجی ایران در ۲۰۲۵ از شبهقاره کلید خورد؛
دستورکار تخت‌روانچی در هند
نشست‌های مشورت‌های سیاسی بین ایران و هند، با حضور مقامات عالی‌رتبه وزارت امور خارجه دو کشور، به‌طور معمول در فضایی از همکاری و تبادل‌نظر برگزار می‌شود. در این نشست‌ها، از سوی ایران، معاون سیاسی وزیر امور خارجه (در این دور تخت‌روانچی) و مدیرکل منطقه‌ای، و از سوی هند، معاون وزیر امور خارجه و مدیرکل امور خاورمیانه حضور دارند. محورهای اصلی این گفت‌وگوها همواره حول تقویت روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، تبادل‌نظر در مورد مسائل منطقه‌ای همچون افغانستان، خلیج فارس و جنوب آسیا، افزایش حجم مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های مشترک، همکاری در حوزه انرژی، و بررسی تحولات در سازمان ملل متحد و دیگر نهادهای بین‌المللی متمرکز بوده است.
اگر بخواهیم نگاهی به اهمیت این سفر و اهداف آن داشته باشیم مهم‌ترین مساله امضای توافق ۱۰ساله ایران و هند در ۲۴ اردیبهشت سال جاری درباره توسعه بندر چابهار است که نقطه‌عطفی در روابط تهران و دهلی نو به شمار می‌رود. این توافق، با اهدافی چون فعال‌سازی کریدور شمال-جنوب و رونق یافتن برنامه‌های حمل‌و‌نقل میان دو کشور، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
مقام‌های دهلی نو بارها بر اهمیت بندر چابهار در معماری اتصال بین‌منطقه‌ای و اوراسیا، تاکید کرده و با وجود پیشنهادهای مطرح‌شده همچون کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) برای تجارت فرامنطقه‌ای که پیش‌تر از سوی پاکستان ارائه شده بود، بندر چابهار را به عنوان مسیر اصلی تجاری به آسیای مرکزی، معرفی کرده و برای همکاری با دیگر کشورها در این حوزه، رایزنی‌های گسترده‌ای را به جریان انداختند.
در زمان امضای آن قرارداد «اس. جایشانکار»، وزیر خارجه هند، دستیابی به این توافق را هموارکننده راه سرمایه‌گذاری‌های بزرگ‌تر دهلینو در بندر چابهار و سواحل جنوب شرقی کشور خواند و تاکید کرد که دو کشور در آغاز راهی هستند که میتواند تاثیراتی حتی فراتر از روابط دوجانبه‌شان داشته باشد.البته امضای این توافق در اواخر اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شرایطی صورت گرفت که هفت سال از امضای قرارداد ایران، هند و افغانستان تحت عنوان توافق‌نامه چابهار و بدقولی‌های طرف هندی برای عملیاتی کردن این پروژه می‌گذشت. اما در نهایت در تاریخ مذکور، قراردادی ۱۰ساله بین ایران و یک شرکت هندی برای توسعه بندر چابهار امضا شد. مبلغ این قرارداد با افزایش ۳۵میلیون‌دلاری، به ۱۲۰میلیون دلار رسیده است.در مراسم امضای قرارداد با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر وقت راه و شهرسازی و وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های هند، قرارداد سرمایه‌گذاری شرکت هندی IPGL در بندر چابهار امضا شد. این قرارداد شامل تجهیز و بهرهبرداری از پایانه‌‌‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی است.
بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که ایران را به اقیانوس هند متصل می‌کند. این بندر در جنوب استان سیستان‌‌‌و‌‌‌بلوچستان بوده و در کرانه دریای مکران و اقیانوس هند واقع شده است. دلیل اهمیت زیاد این بندر آن است که نزدیک‌‌‌ترین راه دسترسی کشورهایی مانند افغانستان، ترکمنستان و ازبکستان به آب‌‌‌های آزاد است. همچنین در‌حال‌حاضر بسیاری از نیازهای اساسی ایران از طریق همین بندر وارد کشور می‌شود. با توجه به این تعاریف می‌توان حدس زد بندر چابهار ظرفیت بسیار زیادی برای توسعه و پیشرفت دارد.
با توجه به قرارداد فعلی با هند و قرارداد ۲۵ساله با چین می‌توان امیدوار بود که ایران در سال‌های پیش رو به یک مرکز مهم کریدوری و ترانزیتی در جهان تبدیل شود. طبق قرارداد ۲۵ساله با چین قرار بود ایران به بخشی از ابتکار کمربند-جاده چین تبدیل شود و چینیها طبق بندهای متعدد این پیش‌‌‌نویس وعده داده بودند هم سواحل مکران و هم بندر جاسک را توسعه دهند و ضمنا در حوزه ساخت پالایشگاه و صنایع پتروشیمی در این بندر نقش فعالی داشته باشند و سرمایه‌گذاری بلندمدتی انجام دهند.
به نظر می‌رسد همکاری همزمان تهران با پکن و دهلینو میتواند در توسعه سیاست خارجی و اقتصاد کشور بسیار اثرگذار باشد. هرچند موانعی همچون تحریم‌های آمریکا همچنان سدی در مسیر توسعه روابط ایران با دیگر کشورهاست. تا پیش از این امضای این قرارداد، مناسبات ایران و هند تحت‌تاثیر تحریم‌ها بیشتر به صادرات بخشی از نفت ایران به هند و واردات برخی کالاهای نه‌چندان ضروری محدود شده بود. هرچند هنوز برای بررسی اینکه آیا این توافق آثار خود را بر روابط دو کشور باقی گذاشته زود است.
فرصت تاریخی برای تهران و دهلینو
امین رضایینژاد، کارشناس مسائل شبهقاره، درباره سفر مجید تخت‌روانچی به هند و اهداف این سفر به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «این دور از نشست‌ها که نوزدهمین آن محسوب می‌شود، در شرایط بسیار پیچیده و دگرگون‌شده بین‌المللی برگزار می‌شود و میتواند نقطه اتکایی برای ایجاد چارچوب‌های هماهنگی جدید میان دو کشور باشد. با توجه به بی‌ثباتی طولانی‌مدت در ضلع شرقی دریای مدیترانه، ناشی از جنگ رژیم صهیونیستی و نیروهای مقاومت اسلامی، و همچنین فروپاشی حکومت اسد در سوریه، به نظر می‌رسد هندی‌ها ممکن است پروژه «کریدور اقتصادی هند -خاورمیانه - اروپا»(IMEC) را برای مدتی مسکوت نگه دارند.»
وی افزود: «این شرایط، هند را به سمت جست‌وجوی گزینه‌های جایگزین سوق می‌دهد، و در این میان، سواحل جنوب شرقی ایران و بندر چابهار به‌عنوان یک گزینه راهبردی مورد توجه قرار می‌گیرند.»رضایینژاد با اشاره به امضای قرارداد راهبردی ده‌ساله میان ایران و هند برای توسعه بندر چابهار، گفت: «از ۱۰ ماه پیش تاکنون شاهد افزایش تردد کشتی‌های هندی به این بندر و آغاز پروژه‌های زیرساختی آن بوده‌یم. چابهار نه‌تنها به‌عنوان رقیبی برای بندر گوادر در پاکستان مطرح است، بلکه در مقابل رویای کریدور اقتصادی چین - پاکستان (CPEC) نیز قرار دارد. این بندر بخشی از مسیر ترانزیتی کریدور شمال - جنوب (INSTC) است که میتواند نقش کلیدی در تسهیل تجارت بین کشورهای منطقه ایفا کند.»
این کارشناس معتقد است: «نشست فعلی بهترین فرصت را برای اقناع هند در جهت افزایش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بندری ایران فراهم می‌کند، به‌ویژه آنکه ایالات متحده تحت فشار هند، سرمایه‌گذاری دهلینو در ایران را از تحریم‌ها معاف کرده است. اگر این اقناع به‌درستی صورت گیرد، نه‌تنها فرصتی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر از هند ایجاد می‌شود، بلکه می‌توان از این موقعیت برای گران‌فروشی فرصت‌های سرمایه‌گذاری به چینیها نیز استفاده کرد. این موضوع میتواند به افزایش راه‌های تنفس ایران در شرایط تحریمی کمک شایانی کند.»
رضایینژاد با بیان اینکه دهلینو به‌خوبی می‌داند که نمی‌تواند زمان را از دست داده و در انتظار IMEC بنشیند، تاکید کرد: «اکنون دو راه پیش روی دهلینو قرار دارد. یکی کریدوری که از بندر فاو آغاز شده و باید از سوریه بی‌ثبات عبور کند، و دیگری بندر چابهار که در طول زمان ثابت کرده همواره امن و قابل اعتماد است.» وی ادامه داد: «با توجه به تحولات سریع غرب آسیا، به نظر می‌رسد فرصت‌ها در حال از دست رفتن هستند، و شاید سفر تخت‌روانچی به هند در همین راستا و برای بهرهبرداری از این فرصت‌های محدود باقی‌مانده صورت گرفته باشد. این نشست میتواند نقطه‌عطفی در روابط دو کشور باشد، به‌شرط آنکه هر دو طرف با دیدگاهی راهبردی و بلندمدت به آن بنگرند.»
در نشست ۱۴۰۲ چه گذشت؟
در هجدهمین دور رایزنی‌های سیاسی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری هند در آذرماه سال گذشته، طیفی از موضوعات سیاسی، اقتصادی، کنسولی و نیز تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت و اولویت‌های روابط دو کشور در دوره پیش رو مشخص شد. از جمله دستورکارهایی که پس از آن نشست توسط علی باقری، معاون سیاسی وقت وزارت امور خارجه کشورمان، مطرح شد عبارت بود از استقبال از گسترش و توسعه مناسبات دو کشور، ایجاد سازوکارهای مناسب برای تضمین تعاملات راهبردی و پایدار، گسترش روابط تهران و دهلینو در عرصه‌های چند‌جانبه و منطقه‌ای از جمله در قالب سازمان همکاری شانگهای و بریکس و استقبال از ایده جنوب جهانی هند.
قائم‌مقام وزارت خارجه هند نیز ضمن تشکر از میزبانی این دور از گفت‌وگوها از سوی جمهوری اسلامی ایران افزود: اراده سیاسی لازم در توسعه روابط دوجانبه نزد مقامات عالی‌رتبه هند وجود دارد و ج. ا. ایران از جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی هند برخوردار است. وی افزود: دولت هند از همکاری با ایران در قالب شانگهای و گروه کشورهای بریکس استقبال می‌کند و آماده توسعه روابط اقتصادی به حوزه‌های جدید ازجمله کشاورزی، شیلات، طب سنتی و ... است.
