داده‌سازی، تقلب و سوءرفتار پژوهشگران
در یک‌سال گذشته، دو مورد دستکاری داده‌ها توسط محققان دانشگاه هاروارد از سوی وبلاگ دیتاکولادا (نام بلاگی است که توسط سه استاد علوم رفتاری نوشته می‌شود و از سال ۲۰۱۳ به آنالیز داده‌ها و بازتولید برخی یافته‌های علمی می‌پردازد (Datacolda)) و فوروم‌پابپیر (بنیادی غیر‌انتفاعی است که به دنبال ارتقای کیفیت پژوهش‌های علمی توسط بحث و گفتمان میان اعضای جمعیت است و بیشتر بر مقالات چاپ‌شده داوری متمرکز شده است (PubPeer)) افشا شده است. برخلاف مناقشه پیرامون استفاده‌نکردن از علامت نقل‌قول توسط رئیس دانشگاه هاروارد که به استعفای سیاسی کلودین گی منجر شد، در این موارد کسی درباره سوءرفتار این محققان شکی ندارد.
مورد اول مربوط به سوءرفتار تحقیقاتی فرانچسکو جینو، استاد برجسته علوم رفتاری در مدرسه کسب‌وکار دانشگاه هاروارد است. سه استاد نویسنده چهار پست دیتاکولادا، سیمونز، سیمونسون و نلسون، شرح مفصلی از جزئیات داده‌سازی و تقلب در چهارمقاله تحقیقاتی جینو ارائه می‌کنند. یکی از این مقالات در سال ۲۰۲۱ پس‌گرفته شده بود. اما بررسی محققان دیتاکولادا که در ابتدا گزارشی هم به دانشگاه هاروارد ارائه کرده بودند، در نهایت موجب پس‌گرفتن سه‌مقاله دیگر شد. جالب اینجاست که جینو در کتابش با عنوان «استعداد شورشی: چرا قانون‌شکنی در کار و زندگی به‌صرفه است؟» به واکاوی این موضوع می‌پردازد که چرا تقلب سودمند است؛ گویی او نوع‌دوستانه رمز موفقیت خودش را برای مخاطب افشا می‌کند.
جینو همه ویژگی‌های یک سوپراستار آکادمیک را دارد؛ سخنرانی در تد، کتابی پرفروش برای مخاطب عام، تدریس در مدرسه کسب‌وکار هاروارد، هزاران دنبال‌کننده در شبکه‌های اجتماعی و جوایز متعدد. شهرت در آکادمیا برای جینو حقوق یک‌میلیون دلاری و برنامه‌ای مملو از سخنرانی‌ها و مشاوره‌های مختلف به شرکت‌ها را به ارمغان داشت که در ازای هر یک ده‌ها هزار دلار دستمزد دریافت می‌کرد. اما این شهرت خانه‌ای پوشالی بود. پیش‌نیاز چنین شهرتی چاپ مقالات علمی در مجلات معتبر است و اینجا جایی است که جینو با یقین از مواهب این شهرت و با اطمینان از استعدادهای شورشی خود، با داده‌سازی مقالات داغی را منتشر کرد.
در حالی که تقلب جینو در سه‌مقاله اخیر واکنش‌های شدیدی را در فضای مجازی برانگیخت و بسیاری را عصبانی کرد، خبر مربوط به پس‌گرفتن مقاله جینو در سال ۲۰۲۱ تبعات خاصی نداشت. از قضا موضوع این مقاله هم درباره صداقت بود. این مقاله ادعا می‌کرد که امضای فرم بیمه پیش از پر کردن اطلاعات نسبت به امضای آن پس از پر کردن فرم، عدم‌صداقت را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. اما منشأ تفاوت در واکنش‌ها چیست؟ یک گمانه این است که در این مطالعه، جینو مسوول جمع‌آوری داده‌ها نبوده، در حالی که در سه مقاله دیگر او در جمع‌آوری داده‌ها شخصا درگیر بوده است. اما، دن اریلی، مسوول داده‌ها در مقاله بیمه چطور قسر دررفت؟
بسیاری از علاقه‌مندان به علوم رفتاری، اریلی را با کتاب‌های جنجالی «نابخردی‌های پیش‌بینی‌پذیر»، «پشت‌پرده ریاکاری»، «مصائب زندگی صادقانه» و... می‌شناسند. به‌رغم این شهرت عام، اریلی در محافل دانشگاهی خوشنام نبود. در سال ۲۰۰۸، کمیته اخلاق دانشگاه ام.آی.تی، اریلی را به علت انجام آزمایش‌هایی با استفاده از شوک الکتریکی، بدون تایید کد اخلاق، به مدت یک‌سال از انجام کار آزمایشگاهی محروم کرد. بنابراین او ناگزیر از ام.آی.تی به دوک کوچ کرد. اریلی این پیچ را با اذعان به اینکه از انجام آزمایش تعلیق شده و فکر می‌کرده کد اخلاق را به‌روز کرده، گذراند. در مورد مقاله بیمه، اریلی با فرافکنی تقصیر را به گردن شرکت بیمه انداخت و نوشت که تنها مشارکتش در داده‌ها دریافت آنها بوده و نمی‌داند چه کسی به داده‌ها دسترسی داشته است. این در حالی است که مکاتبات نینا مزار، نویسنده مسوول مقاله بیمه با اریلی نشان می‌دهد که اریلی داده‌ها را به گفته خود «ویرایش» کرده است.
اریلی در بحبوحه بحران جینو مشغول مشاوره و تبلیغ پیرامون سریالی بود که بر مبنای تحقیقات او، به‌ویژه کتاب «نابخردی‌های پیش‌بینی‌پذیر» در حال ساخت بود. اریلی این پیچ را هم با ترفندی ساده گذراند، چرا که ناگهان در تبلیغات این مجموعه تلویزیونی از کتاب به عنوان رمان نام برده شد؛ اتفاقی که باعث شد ریچارد تیلر، برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۱۷، این خبر را ری‌توییت کند و بنویسد: «از اول می‌دونستم تخیلی است!»
اتهامات واردشده به اریلی کم نیستند و بسیاری از آنها ثابت شده‌اند، اما او تا الان توانسته است به‌خوبی نقش سوپراستاری را بازی کند که خیال ترک صحنه را ندارد. اریلی تاکنون با ترفندهایی مانند مقصر دانستن شرکت بیمه -که متعاقبا ثابت کرده نقشی در داده‌سازی نداشته-، دستیاران تحقیقاتی -که نامشان را به خاطر نمی‌آورد- و رمان نامیدن کتابی که در آن به نتایج آزمایش‌های پژوهشی اشاره می‌شود توانسته است قسر در برود. تقلب‌های کشف‌شده جینو و اریلی که از جنس اضافه کردن سطر و ستون به داده‌ها و تغییر مستقیم آنها هستند تبعات یکسانی برایشان نداشته، اما این تقلب‌ها کار را برای همه پژوهشگران سخت‌تر کرده است.
جنجال دوم مربوط به موسسه سرطان دانا-فاربر، وابسته به دانشکده پزشکی دانشگاه هاروارد است که پس از انتشار پستی در فوروم‌پابپیر اعلام کرد شش‌مقاله علمی را پس می‌گیرد و ۳۱مورد دیگر را تصحیح خواهد کرد. این مقالات توسط محققان برتر موسسه، از جمله مدیرعامل آن منتشر شده بود. اتهام اصلی محققان سرطان، دستکاری تصاویر داده‌ها در فتوشاپ است.
اما چگونه ممکن است؟ انگیزه این محققان چیست؟ آنها می‌توانند در خارج از دانشگاه چند برابر درآمد داشته باشند، اما ظاهرا اصرار دارند بمانند و با تقلب به سوپراستار تبدیل شوند. شاید یک توضیح برای این رفتار این باشد که وقتی پاداش تقلب بالا، مجازاتش نامشخص و احتمال کشفش بسیار پایین است، طرفداران بسیاری داشته و دارد. به همین سبب، مدل‌های جرم و جنایت متعارف در اقتصاد پیش‌بینی می‌کنند که اگر مجازات شدید باشد، احتمال اندک دستگیری کاراست و می‌تواند جلوی ارتکاب جرم را بگیرد. اما مجازات شدید و درخور برای افرادی مانند جینو و اریلی چیست؟ برای محققان سرطان که هزینه سوءرفتارشان تبعات اجتماعی گزافی دارد چطور؟
جینو که تاکنون بیشترین هزینه را پرداخت کرده، فقط از کار تعلیق شده و در پرونده‌ای ۲۵میلیون دلاری از دانشگاه هاروارد و اساتیدی که بلاگ‌ها را نوشته بودند برای «خدشه‌دار کردن نامش» شکایت کرده است. این دعوی حقوقی که علاوه بر هزینه روحی و روانی، هزینه مالی زیادی هم در پی دارد موجب راه‌اندازی کارزار «روی من سرمایه‌گذاری کن» (GoFundMe) توسط حامیان علم باز برای جمع‌آوری کمک‌های مالی شد که در کمتر از دو روز به ۲هزار اهداکننده و ۲۵۰هزار دلار رسید؛ استقبالی که نشان از همدلی افکار عمومی با این اساتید دارد. به احتمال زیاد این دعوی سال‌ها طول بکشد. حتی اگر جینو مغلوب شود، هزینه زمانی این پرونده و تعداد اندک کسانی که هزینه‌ای پرداخت می‌کنند، پیامش این است که تقلب می‌ارزد!
بیایید فرض کنیم که می‌توانستیم اجرای اشد مجازات را تضمین کنیم. متاسفانه، شواهد اقتصاد رفتاری نشان می‌دهند حکم اعدام که اشد مجازات است نیز خاصیت بازدارندگی ندارد و به صورت کلی ایده اشد مجازات با احتمال بسیار اندک بازرسی نمی‌تواند اثرگذار باشد.
چه باید کرد و چه می‌توان کرد؟ در اکثر دانشگاه‌ها، کمیته‌های دموکراتیکی هستند که مسوولیت ترویج و تضمین رفتار اخلاقی، صداقت و درستکاری مستندات در بین دانشجویان، اساتید و کارکنان را برعهده دارند. این کمیته‌ها اغلب بر سیاست‌ها و رویه‌هایی نظارت می‌کنند که هدف آن جلوگیری از تقلب، سرقت ادبی و سایر اشکال عدم‌صداقت دانشگاهی است. در مورد موسسه دانا-فاربر، رئیس این کمیته همکار نویسنده در یکی از مقالات دستکاری‌شده بود. معمولا عضویت در این کمیته‌ها داوطلبانه است و چون پاداش علمی ندارد، توصیه اساتید پیشکسوت به جوان‌ترها دوری از این فعالیت‌ها و تمرکز بر پژوهش است، چرا که وجهه علمی افراد را مقالات علمی می‌سازند؛ مقالاتی که توسط داوری دوسو کور ارزیابی می‌شوند و با وجود مشکلات خاص خود، نسبت به سایر اشکال داوری، استاندارد بالاتری را تضمین می‌کنند. تمهیدات اندیشیده‌شده برای ارزیابی مقالات توسط مجلات معتبر کار را برای متقلبان سخت‌تر کرده است.
این تمهیدات به‌درستی بر پیشگیری متمرکز هستند. تغییراتی که از مجلات پزشکی و حوزه سلامت شروع شده بود کم‌کم به سایر حوزه‌های آزمایشگاهی سرایت کرده است. اکنون حداقل در حوزه آزمایشگاهی، رویه مجلات معتبر به‌گونه‌ای است که امکان دستکاری در داده و آزمون فرضیات متعدد به قصد یافتن نتایج معنادار را محدود می‌کند. برای چاپ مقاله در اکثر مجلات معتبر، اکنون لازم است که نحوه آنالیز داده و فرضیات تحقیق با جزئیات کامل به همراه محاسبات حجم نمونه قبل از جمع‌آوری داده ثبت شوند. علاوه بر این، داده‌ها و کدها باید به اشتراک گذاشته شوند تا محققان دیگر بتوانند نتایج مشابه را بازتولید کنند. البته این استانداردها که شاید تنها راه‌حل جلوگیری از تقلب دانشگاهی باشد، هنوز چندان فراگیر نیست. برای مثال، سیمونسون در پستی دیگر در دیتاکولادا نشان می‌دهد که تنها ۴۳درصد از مقالات آزمایشگاهی روان‌شناسی که در سال ۲۰۲۲ در چهار مجله برتر چاپ شده‌اند دارای جزئیات آنالیز داده از قبل ثبت‌شده هستند و سهولت دسترسی به داده نیز تعریفی ندارد.
به نظر می‌رسد که راهی طولانی برای اصلاح رویه چاپ مقالات علمی و جلوگیری از تقلب در پیش است؛ راهی که توسط طرفداران علم باز با راه‌اندازی سایت‌هایی مانند دیتاکولادا، پابپیر و ریترکشن‌واچ (دیده‌بان پس‌گرفتن) هموارتر می‌شود. روند اصلاح به‌شدت به همکاری پژوهشگران وابسته است و اکثر پژوهشگرانی که با جینو کار کرده بودند نشان دادند که برای تغییر آماده‌اند. در پی افتضاح جینو، پروژه همکاران متعدد (https://manycoauthors.org/) که پلتفرمی است برای بررسی تمامی مقالاتی که جینو به عنوان همکار نویسنده در آن حضور دارد، توسط همکاران نویسنده جینو به راه افتاد و در حال به‌روزرسانی است تا شک و شبهه‌ها را در مورد سایر منتشرات جینو بررسی و مشخص کند که داده‌ها توسط چه کسی جمع‌آوری شده و به صورت عمومی در دسترس است یا خیر.
* اقتصاددان و فارغ‌‌‌التحصیل دانشگاه لستر
