چالش اردوغان و کلیچدار در انتخابات ترکیه
جنگ بر سر شریعت و سکولاریسم
برای اولین بار در آستانه برگزاری انتخابات ۱۴ ماه مه، فضای سیاسی دو‌قطبی شده است. شاید این فضا برای ترکیه‌ای که امسال یکصدمین سالگرد تاسیس جمهوری‌اش را جشن می‌گیرد نگران‌کننده باشد وجود فضای دو قطبی آنقدر پررنگ است که از همین الان نتایج انتخابات برای هر دو طرف قابل قبول نیست. طرفداران کمال کلیچدار اوغلو می‌گویند که به احتمال زیاد اردوغان انتخابات ریاست جمهوری را به مرحله دوم می‌کشاند تا از دل صندوق‌ها رای خودش را درآورد و از طرف دیگر طرفداران اردوغان می‌گویند که آمریکا و اروپا به دنبال دخالت در انتخابات هستند تا کلیچدار را انتخاب کنند. اتهاماتی که هر دو طرف آن را رد می‌کنند.
اکنون تمامی شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای تبلیغات نامزدها را به طور کامل پخش می‌کنند. اردوغان با شعار «زمان مناسب/ انسان مناسب» وارد عرصه انتخابات شده است و کمال کلیچدار با شعار «من به شما قول می‌دهم». اما همچنان لشکر‌کشی‌های هر دو طرف برای جذب آرا به مرحله حساسی رسیده است. اردوغان برای جذب آرای مردمی خود به اقتصاد و موقعیت فعلی ترکیه در سطح منطقه و جهان تکیه می‌کند که آن را ثمره تلاش‌های خود می‌داند- واقعیتی که حتی طرفداران کمال کلیچدار آن را انکار نمی‌کنند- و کمال کلیچدار در مقابل بر یک نکته مهم تاکید می‌کند «دیکتاتوری بس است!» این شعاری است که در کمپین‌های ائتلاف ملت که کمال کلیچدار نامزد آن است به کرات شنیده می‌شود.
در یکی از کمپین‌های ائتلاف بنرهای زیادی دست جوانان بود که روی آن نوشته شده بود «دموکراسی در مقابل دیکتاتوری». طرفداران کمال کلیچدار معتقدند که ۲۰ سال حکمرانی اردوغان بر ترکیه بس است. آیهان، دامپزشکی که در استانبول کار می‌کند و حدود ۴۰ سال سن دارد می‌گوید من ۲۰ سال پیش به حزب عدالت و توسعه رای دادم چون می‌خواستم از شر حکومت نظامی خلاص شوم. در این مدت اردوغان خوب کار کرده، بگذریم از اینکه طی سه سال گذشته اقتصاد را به عقب برگردانده، اما برای او دیگر بس است. الان او مستبد است و اگر بار دیگر روی کار بیاید دیکتاتور می‌شود.
اشاره آیهان به این است که اردوغان تمامی شبکه‌های قدرت را در دست دارد: ارتش و پلیس در دستان اوست. اتفاقی که پس از کمال آتاتورک در هیچ دوره ریاست جمهوری روی نداده بود. تا پیش از کودتای ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ که توسط بخشی از ارتش علیه اردوغان صورت گرفت، ارتش و پلیس با نخست‌وزیر یا رئیس جمهور هماهنگ بودند اما پس از شکست کودتا عملا اردوغان ارتش و پلیس را در اختیار خود گرفت. اتهامی که مخالفان اردوغان می‌زنند این است،«این کودتایی بود که خود اردوغان ترتیب داد تا بتواند ارتش را در کل در اختیار بگیرد و مخالفان را هم سرکوب کند.» در اصل از ۱۵ ژوئیه۲۰۱۶ به این طرف است که مخالفان و منتقدان اردوغان می‌گویند: او مستبد شده است. در کل می‌توان گفت رقابت بین اردوغان و کلیچدار که به زیر چتر «دموکراسی و استبداد» رفته به نوعی رقابت بین شریعت و سکولاریسم هم هست.
انتخابات ۱۴ ماه مه ترکیه چه اهمیتی دارد؟
شاید اگر زلزله سهمگین ۸ /۷ ریشتری بهمن ماه نبود، به احتمال زیاد اردوغان می‌توانست رقیب انتخاباتی‌اش را در همان دور اول شکست دهد، اما این زلزله که بیش از ۵۵هزار کشته و ۱۲۰هزار زخمی و حدود ۸۰ میلیارد دلار خسارت برجای گذاشت برای اردوغان تبعات منفی به همراه داشت، زیرا شرکت‌هایی که خانه‌ها را ساخته بودند به نوعی وابسته سیاسی و اقتصادی به او و دوستانش بودند. همین امر بهانه‌ای شد در دست مخالفان که اردوغان اقتصاد را اگر رونق داده، سفره‌اش برای دوستانش پهن بوده. کلیچدار هم در شعار «من به شما قول می‌دهم» خود، وعده داده است که «اگر من بیایم، دموکراسی می‌آید، رونق اقتصادی برای همه می‌آید». بنابراین می‌توان گفت از لحاظ داخلی انتخاب اردوغان یا کلیچدار به ریاست جمهوری می‌تواند سرنوشت آتی این کشور را در همه شاخص‌ها مشخص و معلوم سازد.
اگر اردوغان برنده این انتخابات شود، سیاست داخلی را به احتمال زیاد برای مخالفان خود بسته‌تر خواهد کرد و به ادعای خود شریعت را بسط خواهد داد. یادمان باشد که در دوران اردوغان چند اتفاق مهم مبتنی بر شریعت روی داد: مهم‌ترینش در خصوص نرخ بهره بود که یکی از دلایل پایین آوردن نرخ بهره را ربا‌خواری دانسته بود و بالا بودن آن را برخلاف شریعت اسلام. در دوران اردوغان ورود دختران و زنان با حجاب به ادارات دولتی، دانشگاه‌ها و مدارس آزاد شد. تا پیش از این ورود زنان با حجاب و دانشجویان دختر باحجاب به دانشگاه ممنوع بود. در دوران اردوغان خواندن نماز در مسجدایاصوفیه که تا پیش از این ممنوع بود آزاد شد و بزرگ‌ترین مسجد خاورمیانه - چاملیجا- ساخته و افتتاح شد. دو سال پیش و در ایام ماه رمضان دولت فروش مشروبات الکلی را در فروشگاه‌ها ممنوع کرد که با مخالفت سرسختانه احزاب مخالف روبه‌رو شد.
هر چند که امسال این اتفاق روی نداد. از همین رو است که بسیاری از رای اولی‌های ترکیه و نیز افراد سکولار گمان می‌برند که برنده شدن اردوغان یعنی حرکت ترکیه به سمت احیای شریعت. اما در خصوص اقتصاد می‌توان گفت سیاست‌های پولی دولت اردوغان بود که چالش‌برانگیز و سبب افزایش نرخ تورم که به بیش از ۸۰درصد رسید، شد (این نرخ سیر نزولی طی کرده و در ماه گذشته نرخ تورم به ۴۳درصد رسید و اردوغان وعده داده که طی یک‌سال آن را تک‌رقمی خواهد کرد). در غیر‌این صورت حتی احزاب مخالف هم نمی‌توانند انکار کنند که سیاست‌های اقتصادی حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان بوده است که اقتصاد نوین ترکیه را رقم زده است.
طی دو سال گذشته در بخش‌های دیگر اقتصاد پروژه‌های بزرگی افتتاح شد که رتبه ترکیه را در منطقه تقریبا اول کرد. افتتاح بزرگ‌ترین فرودگاه منطقه، ساخت پهپادهای مجهز که در جنگ جمهوری آذربایجان با ارمنستان به کار گرفته و کارآمدی آن مشخص شد، بهره‌برداری از میدان گازی فیلیوس در دریای سیاه، راه‌اندازی قطار سریع‌السیر و پرسرعت بین استانبول و آنکارا و افتتاح خط تولید خودروی برقی -توگ - از مهم‌ترین این پروژه‌ها بود.
در کل می‌توان گفت اقتصاد ترکیه در زمان ۲۰ ساله اردوغان توانست شکوفا شود. در سیاست داخلی می‌توان گفت اردوغان توانسته تقریبا شبکه‌های قدرت را در دست بگیرد. جدا از ارتش و پلیس که بازوی نظامی قدرت دولت هستند، اردوغان شبکه‌های رسانه‌ای قوی را برای خود ایجاد کرده است که از طریق آن تبلیغات گسترده‌ای را برای خود پمپاژ می‌کند. همچنین الزام او به اجرای شریعت اسلام تقریبا در دل مسلمانان ترکیه جا باز کرده است. شرکت در نمازهای جمعه، ننوشیدن الکل، داشتن یک همسر محجبه، برداشتن ممنوعیت ورود دختران و زنان باحجاب در محل تحصیل و کار، پایین آوردن نرخ بهره که آن را ضد شریعت عنوان کرد به طوری که مفتی‌های کشورهای مسلمان مانند عمان و امارات از آن حمایت کردند از مواردی بوده است که مسلمانان ترکیه بر آن تاکید می‌کنند، اما در مقابل جوانان و سکولارهایی هستند که از این موارد دل خوشی ندارند و دخالت شریعت در سیاست را برخلاف قانون اساسی و آزادی‌های اجتماعی می‌دانند. براساس همین موضوع است که می‌توان گفت رای اولی‌های ترکیه و نیز طیف وسیعی از مردم شهرهای بزرگ ترکیه مانند استانبول، آنکارا، ازمیر، بورسا و آنتالیا خواهان کنار رفتن اردوغان هستند.
اما در این میان باید به اقلیت‌های قومی مانند کردها هم اشاره کرد. کردهای ترکیه سال‌های سال است به دنبال خودمختاری هستند ولی به‌رغم مبارزات گسترده هنوز در این مبارزه موفق نبوده‌اند. کردهای ترکیه در انتخابات اخیر هم درون فضای دو‌قطبی جاری افتاده‌اند. دو حزب چپ سبز و مطالبه آزاد (هدا- پار)- که اولی سکولار است و از کلیچدار حمایت می‌کند و دومی اسلامی و حامی اردوغان است - تبلیغات گسترده‌ای را برای پارلمان و ریاست جمهوری کرده‌اند. ۲۰درصد جمعیت ترکیه کرد هستند و آنها می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای را در وزنه سیاست ایفا کنند. هر کدام از این دو رقیب به‌دنبال حمایت بیشتر اکراد هستند. کلیچدار حتی به اقلیت کرد وعده داده که در صورت دستیابی به ریاست جمهوری، قانون اساسی را اصلاح و نظام پارلمانی را برقرار خواهد کرد و کردها هم می‌توانند در این امر مشارکت کنند. اینکه کردها چقدر این وعده‌ها را باور دارند را روز یکشنبه مشخص می‌کند.
خارجی. انتخابات ترکیه برای کشورهای خارجی به‌ویژه همسایگانش هم مهم است. اردوغان در این مدت سعی کرده که سیاست بی‌طرفی خود را - به جز ماجرای سوریه- در امور خارجی نشان بدهد. مهم‌ترین آن هم جنگ اوکراین است. با آنکه ترکیه عضو ناتو است اما تنها عضو ناتو است که در ماجرای جنگ اوکراین علیه روسیه وارد نشد و همسو با کشورهای دیگر روسیه را تحریم نکرد. او در عین حال سعی کرد با انعقاد توافق‌نامه‌ای که به اوکراین اجازه داده می‌شد غله خود را از طریق دریای سیاه صادر کند، منجی جهان به حساب آید. چند نکته در سیاست خارجی اردوغان می‌توان یافت که حاکی از زیرکی اوست:
اول - در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ناوگان آزادی غزه حامل فعالان حقوق بشری و کمک‌های غذایی و دارویی برای فلسطینیانی که در محاصره اسرائیل قرار گرفته بودند از استانبول به سمت غزه حرکت کرد. این ناوگان قبل از رسیدن به ساحل غزه با برخورد کماندوهای اسرائیلی مواجه شد که طی آن تعدادی کشته و زخمی شدند. این اتفاق برای اردوغان که در آن موقع نخست‌وزیر بود برگ برنده‌ای در جهان اسلام به حساب آمد و حمایت‌های بی‌شماری از دولت‌های اسلامی و غیراسلامی کسب کرد. هر چند که بعد از این اتفاق رابطه اسرائیل و ترکیه تقریبا تیره و تار شد و سفرای دو کشور همدیگر را فراخواندند و تا همین اواخر سطح روابط در حد کنسولی بود.
دوم - جنگ داخلی سوریه که باعث شد حدود ۳ میلیون سوری به ترکیه پناهنده شوند. اردوغان هرچند در جنگ داخلی سوریه در ابتدای امر خواهان برکناری بشار اسد شده بود اما اکنون به‌دنبال احیای روابط با دولت بشار اسد است. اردوغان از پناهجویان سوری برای فشار به دولت‌های اروپایی استفاده می‌کند و هراز گاهی دولت‌های اروپایی را تهدید می‌کند که اگر با خواسته او کنار نیایند می‌تواند مرز خروج پناهجویان سوری را به سمت اروپا باز کند. البته در عین حال همین پناهجویان سوری برگ برنده‌ای در دستان کلیچدار است که با آن ناسیونالیست‌های ترک را تحریک می‌کند و هراز گاهی برخوردهای شدیدی میان ترک‌ها و سوری‌ها در شهرهای مختلف ترکیه رخ می‌دهد. با این‌حال اردوغان قول داده است که تا پایان سال ۲۰۲۳ نیمی از پناهجویان سوری را به کشورشان برگرداند.
سوم - جریان خاشقجی. ماجرای کشته شدن خاشقجی در کنسولگری عربستان سعودی در استانبول باز برگ برنده‌ای را در اختیار اردوغان قرار داد تا با آن دولت عربستان سعودی را وادار کند که با سیاست‌های او هماهنگ شود. این ماجرا با سرمایه‌گذاری حدود ۱۸ میلیارد دلاری عربستان در ترکیه و تزریق دلارهای کشورهای حاشیه خلیج فارس در ترکیه و حتی کمک بلاعوض برخی از این کشورها مانند قطر - حدود ۵میلیارد دلار- در دوران کاهش ارزش لیر، تقریبا خاتمه یافت.
چهارم - سرمایه‌گذاری ترکیه در کشورهای حوزه قفقاز. اردوغان در ایام ریاست ۲۰ساله خود سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی کلان و زیرساختاری در کشورهای حوزه قفقاز مانند جمهوری آذربایجان و گرجستان و نیز کشورهای قزاقستان و ترکمنستان کرده است. اکنون این کشورها از لحاظ اقتصادی بیش از آنکه خود را مدیون آمریکا یا روسیه بدانند، مدیون ترکیه می‌دانند. نمونه‌هایی از این موارد زیاد است که اردوغان با آنها توانسته است سیاست خارجی خود را در جهت منافع ملی همسو سازد. اردوغان از فرصت‌های پیش آمده برای منافع ملی ترکیه به نحو احسن استفاده کرده است. فرصت‌هایی که پیش از این تقریبا هیچ‌کدام از روسای دولت گذشته از آن بهره نبرده‌اند. اما اینها برای رای‌دهندگان ترک مخالف اردوغان که تقریبا نیمی از آرا را در دست دارند جزو شاخص‌های اصلی به حساب نمی‌آید. آنها می‌گویند «ما دموکراسی می‌خواهیم نه دیکتاتوری!» شعاری که هفته پیش روی جلد اکونومیست بود. شاید از همین رو است که اردوغان می‌گوید که اروپا و آمریکا در انتخابات ما دخالت می‌کنند. اما از بعد دیگر می‌توانیم بگوییم رقابت اردوغان و کلیچدار، رقابت بر سر شریعت و سکولاریسم است. از این رو رای‌دهندگان در اصل می‌خواهند یکی از این دو را انتخاب کنند: شریعت یا سکولاریسم.
*خبرنگار دنیای‌اقتصاد در ترکیه
