لزوم تقویت و بازنگری نقش و عملکرد لجستیکی منطقه آزاد سیستان در سند آمایش لجستیک کشور
در محدوده مصوب منطقه آزاد سیستان که در دو پهنه منفصله نیاتک و شهر سوخته می‌باشد، فرودگاه فعال زابل، دو ایستگاه راه آهن سراسری زاهدان -رامشار-میلک
(در دست احداث)، جاده ترانزیتی منطقه آزاد چابهار-منطقه آزاد سیستان-منطقه آزاد سرخس و کریدور شرق ، پایانه مرزی رسمی و فعال میلک بین کشور ج.ا.ا و کشور افغانستان و نزدیکی به نقطه تلاقی سه کشور ایران-افغانستان و پاکستان واقع شده است.
پیوستن ایران در سال 2009 به کریدور تراسیکا، راه برای عضویت کشورهای افغانستان و پاکستان که مایل به پیوستن به این کریدور هستند، هموار کرد. همه این ویژگی‌ها لزوم تقویت و بازنگری نقش و عملکرد لجستیکی و ترانزیتی این پهنه در اسناد بالادستی توسعه و از جمله سند آمایش لجستیک کشور را بیش از پیش نمایان می سازد. به این منظور، انجام مطالعات و تحلیل های لجستیکی در مقیاس های مختلف (بین المللی، ملی، منطقه ای و محلی) صورت پذیرفته که چکیده آنها در ادامه تقدیم می‌شود.
بررسی تقاضای آتی سامانه‌های حمل‌ونقل
به منظور برآورد کلی تقاضای بار منطقه آزاد سیستان، تعداد چهار مرجع بالادستی درخصوص تقاضای بار در محور شرق و بار به کشور افغانستان و به تبع آن به سمت مرز میلک (منطقه آزاد سیستان) به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم اعلام نظر کرده اند که خلاصه نتایج آنها به صورت ذیل ارائه می‌شود.
بانک جهانی اوراسیا (2021):
پیش بینی تقاضای ترانزیت از کریدور شمال-جنوب در افق 2030 برابر با 14.6 (سناریوی پایه) تا 24.7 (سناریوی خوش‌بینانه) میلیون تن اعلام شده و سهم شاخه شرقی، میانی و غربی برابر با 24، 16 و 60 درصد است.
تقاضای شاخه شرقی کریدور که با محور شرق تناسب دارد، بین 3.5 تا 5.9 میلیون تن است. (در این تقاضا، بار افغانستان نیز لحاظ گردیده است)
معاونت حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی (1402)
• برنامه وزارت راه و شهرسازی برای ترانزیت به کشور افغانستان برابر با 2.5 میلیون تن به صورت سالیانه است.
• ترانزیت به کشور ترکمنستان (و از آن طریق با ازبکستان و تاجیکستان) در حال حاضر 5 میلیون تن بوده که مقرر گردیده نسبت به امضای توافقات دو طرفه به 10 میلیون تن سالیانه تا سال 2025 افزایش پیدا کند
مطالعات طرح جامع منطقه آزاد چابهار (1401)
• پیش‌بینی ترانزیت از بندر چابهار در افق سال 2030 برابر با حدود 20.8 میلیون تن شامل تقاضای ترانزیت به افغانستان و کشورهای آسیای میانه (تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) برابر با حدود 17 میلیون تن و بخشی از ترانزیت بین هند و روسیه در کریدور شمال-جنوب برابر با حدود 3.8 میلیون تن بوده است.
مطالعات اقتصادی و راهبردی طرح جامع منطقه آزاد سیستان (1402)
• برآورد تقاضای ترانزیت به کشور افغانستان حدود 1.6 میلیون تن بار در سال 2030 و مقدار دو برابر آن در سال 2040 (سناریوی خوش‌بینانه) بوده است.
براساس موارد فوق، این گونه تحلیل کارشناسی می‌شود که می‌توان تقاضای ترانزیت از بندر چابهار را به عنوان تقاضای قابل تحقق ترانزیت محور شرق و مبدا اصلی ورود بار به منطقه آزاد سیستان، به میزان 16 میلیون تن درنظر گرفت. از این میزان سهم ترانزیت افغانستان 3، ترکمنستان (و سایر کشورهای آسیای میانه) 10 و روسیه 3 میلیون تن لحاظ می‌شود.
در خصوص تقاضای واردات و صادرات به افغانستان از مرز میلک، با توجه به روند کاهشی این آیتم در سال‌های اخیر، در جهت اطمینان و درنظرگیری حالت خوش‌بینانه، سال پایه محاسبات سال 1399 لحاظ می‌شود و مجموع صادرات و واردات در سال پایه که مقدار 813 هزار و 762تن بوده با ضریب رشد متوسط سالیانه 7.27 درصد (مطابق با آمار سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای) در سال 1420 برابر با 3.5 میلیون تن لحاظ می‌شود.
براین اساس، تقاضای آتی بار مشتمل بر ترانزیت، صادرات و واردات در سال افق 2030 برابر با 6.5 میلیون تن پیش‌بینی می‌شود. با توجه به اسناد بالادستی در حوزه توسعه حمل ریلی در کشور و لحاظ سهم 30 درصدی بار ریلی، پیش‌بینی می‌گردد 2 میلیون تن بار به صورت ریلی و 4.5 میلیون تن بار به صورت جاده‌ای حمل شود.
براساس جدول زیر، شبکه کلان حمل‌ونقل استان سیستان و بلوچستان براساس طرح‌های پیش‌بینی شده در سند آمایش استان و سایر طرح‌های بالادستی، کفایت تقاضای آتی منطقه آزاد سیستان را خواهد نمود. در این خصوص، توسعه شبکه جاده‌ای چابهار-زاهدان و خط راه‌آهن چابهار-زاهدان و زاهدان-زابل-میلک بسیار کلیدی و موثر می‌باشد.
براساس تحلیل‌های فوق، این موضوع که عملکرد حدود 1 میلیون تنی بار در محدوده منطقه آزاد سیستان در وضع موجود که پیش‌بینی می‌شود تا افق سال 1420 به حدود 6.5 میلیون تن بار برسد، پتانسیل قابل قبولی برای درنظرگیری این تقاضا در بازبینی طرح آمایش لجستیکی کشور خواهد بود. به همین دلیل است که مهمترین مزیت منطقه آزاد سیستان، بعد لجستیکی آن بوده و باید در هدف‌گذاری‌ها و راهبردهای کلان توسعه مورد توجه قرار گیرد. خوشبختانه، در تهیه طرح جامع منطقه آزاد سیستان، الزامات کالبدی و حمل‌ونقلی مناسب برای پشتیبانی از ایجاد دهکده یا مرکز بزرگ‌مقیاس لجستیکی مرزی درنظرگرفته شده و طبیعتا این زیرساخت قابلیت هماهنگی با الزامات آتی طرح آمایش لجستیکی کشور را خواهد داشت.
