چه کسانی «گذرنامه با اجازه» دارند؟

احمد پنجه‌پور وکیل پایه یک دادگستری بیش از دو سال پیش، طرحی در کمیسیون امنیت مجلس شورای اسلامی تصویب شد که به موجب آن، زنان مجرد زیر ۴۰ سال باید با اجازه «ولی قهری» خود یا حکم شرعی «حاکم شرع» از کشور خارج شوند. به عبارت دیگر، چنین افرادی باید برای اخذ گذرنامه، اجازه پدر یا جد پدری خود را داشته باشند و بدون آن امکان خروج از کشور نیست. این طرح اگرچه بعدا پس از ایجاد جنجال فراوان از دستور کار مجلس به کلی خارج شد، و دولت نیز مدعی شد، چنین اضافه‌ای در لایحه پیشنهادی خود به مجلس در اصلاح قانون گذرنامه نداشته است، اما موضوعی را برای مبحث ما باز می‌کند؛ چه کسانی «گذرنامه با اجازه» دارند؟! به موجب ماده ۱۸ قانون گذرنامه مصوب ۱۳۵۱ و اصلاحات متعاقب آن، برای اشخاص زیر با رعایت شرایط مندرج در این ماده گذرنامه صادر می‌شود:

۱- اشخاصی که کمتر از هجده سال تمام دارند و کسانی که تحت ولایت و یا قیمومت می‌باشند با اجازه کتبی ولی یا قیم آنان.

۲- مشمولین وظیفه عمومی با اجازه کتبی اداره وظیفه عمومی.

۳- زنان شوهردار ولو کمتر از ۱۸ سال تمام با موافقت کتبی شوهر و در موارد اضطراری اجازه دادستان شهرستان محل درخواست گذرنامه که‌ مکلف است نظر خود را اعم از قبول درخواست یا رد آن حداکثر ظرف سه روز اعلام دارد کافی است. زنانی که با شوهر خود مقیم خارج هستند و زنانی‌که شوهر خارجی اختیار کرده و به تابعیت ایرانی باقی مانده‌اند از شرط این بند مستثنی می‌باشند.

اطفال و محجورین با اجازه ولی یا قیم

به موجب بند یک این ماده، کلیه افراد زیر ۱۸ سال تمام، تنها مشروط به داشتن اذن ولی، امکان داشتن گذرنامه دارند. با توجه به ماده ۱۱۸۱ قانون مدنی، تنها پدر و جد پدری، «ولی» نامیده می‌شوند. بنابراین هرگونه احکام حضانت، وصایت و غیره از شمول منع قانونی ماده ۱۸ خارج است. با توجه به ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی «قیم»، برای صغاری که ولی ندارند، مجانین و افراد غیر رشید وضع می‌شود. طبیعت وضع چنین شرط قانونی به جهت حفظ و حمایت از حقوق کودکان و هرگونه سوءاستفاده و قاچاق اطفال است.

مشمولین وظیفه عمومی با اجازه سازمان وظیفه

به‌طور کلی مشمولین خدمت وظیفه عمومی امکان خروج از کشور را ندارند. لیکن سازمان وظیفه عمومی تحت شرایطی این اجازه را برای سفرهای خاصی صادر می‌کند. برای سفرهای علمی به دانشجویان، با گواهی اشتغال به تحصیلی که در آن تاریخ سفر، مقصد و علت سفر مشخص شده و به تایید وزارت علوم یا سازمان مرکزی دانشگاه آزاد و دانشگاه‌های علوم پزشکی رسیده باشد. همچنین این افراد باید برای سفرهای علمی کوتاه‌مدت ۵میلیون تومان نقد و برای تحصیل در دانشگاه‌های خارج مبلغ ۱۵ میلیون تومان نقدا یا به‌طور ضمانتنامه بانکی یا وثیقه ملکی به نفع سازمان به امانت بگذارند. همچنین برای سفرهای زیارتی به عراق، عربستان و سوریه تاییدیه بالا به اضافه چکی (برای سوریه نقدا) به مبلغ ۱۵ میلیون تومان، لازمه اخذ گذرنامه است.

سازمان‌ها و نهادهایی نیز مانند وزارت کشور، وزارت ورزش، باشگاه دانش‌پژوهان در خصوص المپیادها و غیره می‌توانند فرد مشمول را با تاییدیه خود به اداره گذرنامه معرفی کنند. مشمولین غایب به کلی امکان خروج از کشور را ندارند.

زنان شوهردار با اجازه شوهران

از ماده ۱۸ قانون گذرنامه، چنین برداشت می‌شود که اگر زن غیرشوهرداری، به سن کبر رسید، همانند مردان نیازی به اذن ولی ندارد. طرحی تصویب و بنا شد زنان مجرد زیر ۴۰ سال نیز مشمول منع قانونی شوند؛ لیکن خوشبختانه طرح به محاق رفت و جایی برای تصویب در مجلس نیافت. چه اینکه اساسا چنین منعی نه در قانون اساسی و نه درسایر قوانین عادی برای زنان مسبوق به سابقه نبود.

مطابق با این بند، زنان شوهردار برای خروج از کشور نیاز به اجازه شوهر دارند؛ با این وصف، در صورتی که زنی ازدواج کرده باشد، برای خروج از کشور نیاز به اذن کتبی شوهر خود دارد؛ مراتب این اذن را شوهر باید در دفترخانه اسناد رسمی به اطلاع اداره گذرنامه برساند، البته مطابق با همین ماده، در موارد اضطراری به دادستان محل صدور گذرنامه این حق داده شده که ظرف سه روز از تاریخ درخواست زوجه به وی چنین اجازه‌ای را بدهد یا درخواست او را رد کند، البته قانونگذار هیچگونه مرجعی برای اعتراض به آن مشخص نکرده و به نظر می‌رسد نظریه دادستان قطعی باشد.

همچنین زوجه درصورت نیاز به سفر خارجی (برای مثال سفر حج) و عدم اجازه شوهر، می‌تواند دادخواستی را به دادگاه تقدیم دارد و دادگاه به وی چنین اجازه‌ای را راسا بدهد. در لایحه پیشنهادی قانون گذرنامه به زنان شوهردار برای یکبار چنین حقی جهت سفر به حج تمتع داده شده است.

در نهایت اینکه برابر با ماده ۱۹ قانون گذرنامه در صورتی که موانع صدور گذرنامه بعد از صدور آن حادث شود یا کسانی که به موجب ماده ۱۸، صدور گذرنامه موکول به اجازه آنان است‌ از اجازه خود عدول کنند، از خروج دارنده گذرنامه جلوگیری و گذرنامه تا رفع مانع ضبط خواهد شد.