مجتمع‌های رفاهی گردشگری بین راهی؛ بهشتی در بیابان
حسنا حاجیان* شاید برای گردشگرانی که از طریق جاده مسافرت می‌کنند، وجود مجتمع‌های بین‌راهی به منزله بهشتی در بیابان باشد. در بین مراکز استراحتگاهی بین‌راهی محبوب می‌توان به «مارال ستاره» در جاده قم - کاشان و به فاصله 30 کیلومتری قم، «آفتاب سمیر گستر» در کیلومتر 13اتوبان قزوین -کرج، «باران» در کیلومتر 32 محور قدیم آبیک- قزوین و «پرستو» در کیلومتر 20جاده قزوین-کرج اشاره کرد.

یکی از محبوب‌ترین این مراکز بین‌راهی، مجتمعی در کیلومتر ۱۶ آزاد راه قزوین-زنجان، در ضلع‌های شمالی و جنوبی آزادراه است. آمار بازدیدکنندگان این مجموعه به گفته سیامک سلطانی مدیر این مرکز، در روزهای عادی در حدود ۵هزار نفر و در روزهای شلوغ به پنجاه هزار نفر نیز می‌رسد.
این مجموعه خدمات خود را که شامل رستوران، کافی شاپ، فست فود، سفره‌خانه سنتی، سوپر مارکت، صندلی‌های آرامش و فروشگاه‌های لوازم آرایشی و بهداشتی، عطریات، پوشاک و همچنین یک پمپ بنزین و پمپ گاز است، در هر دو طرف جاده به مسافران ارائه می‌دهد و از این نظر در ایران کم نظیر است. در آینده نیز قرار است یک پمپ CNG، یک متل و بازیگاه کودک نیز به خدمات این مرکز اضافه شود.
مدیر مجموعه می‌گوید که ساخت این مجتمع به سال ۱۳۸۷ باز می‌گردد. یعنی زمانی که آقای پرویزیان، یک ایرانی مقیم آمریکا، زمینی به وسعت هفت هکتار به همراه یک ساختمان نیمه‌کاره را که سال‌ها به همان حال رها شده بود، از شرکت ملی آزاد راه قزوین- زنجان خریداری کرد و
«آفتاب درخشان صحرا» را بنیان نهاد. جالب است بدانیم مالک مجتمع رفاهی «مهتاب» در اتوبان تهران-قم نیز همین شخص است. می‌توان گفت پرویزیان با ساخت مجتمع مهتاب در سال ۱۳۸۱، بنیانگذار مجتمع‌های رفاهی گردشگری در ایران است؛ به گونه‌ای که از آن پس، مجتمع‌های متعددی در جاده‌های ایران ساخته شد که بعضا از پسوند یا پیشوند مهتاب نیز استفاده کرده‌اند.
ایجاد اشتغال، محصول استراحتگاه‌ها
این مراکز دارای اثرات اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی برای گردشگران و همچنین جوامع محلی اطرافشان هستند. ایجاد اشتغال می‌تواند از جمله مهم‌ترین این آثار برای جوامع بومی باشد. به عنوان مثال مجموعه آفتاب درخشان صحرا برای ۲۶۰ نفر به طور مستقیم شغل ایجاد کرده است. از دیگر پیامدهای مثبت این مراکز می‌توان به فراهم کردن آسایش رانندگان و مسافران، پرهیز از اتلاف وقت آنان و ارائه اطلاعات جاده‌ای و گردشگری به‌صورت شبکه سراسری اشاره کرد. همچنین ارائه خدمات به طور یکجا باعث کاهش توقفات و کاهش دفعات ورود و خروج خودروها به جاده اصلی و در نهایت کاهش تصادف‌ها می‌شود. فراهم آمدن فرصتی برای استراحت و تمدد اعصاب رانندگان نیز در جهت کاهش میزان تصادفات جاده‌ای و افزایش ضریب ایمنی جاده‌ها موثر است؛ زیرا بیش از ۲۵ درصد تصادف‌ جاده‌ها براثر خستگی راننده روی می‌دهد و بیشترین تصادف‌ها در محورهایی رخ می‌دهد که مجتمع‌های خدماتی و رفاهی بین‌راهی ندارند.
با اینکه از سال ۱۳۸۱ به بعد شروع احداث مجتمع‌های استراحتگاهی با کیفیت خوب را شاهد بودیم، اما در بسیاری از مسیرهای ایران هنوز کابوس سرویس‌های بهداشتی و غذای نامطلوب تکرار می‌شود. این در حالی است که بخش مهمی از راه‌های اصلی کشور در مسیر کریدورهای بین‌المللی شمال-جنوب و شرق-غرب قرار دارد و کریدورهای آسیا را به اروپا و اروپا را به قفقاز و آسیای مرکزی متصل می‌کند. جالب‌تر آنکه منابع تاریخی نیز حکایت از آن دارند که بنیانگذاران قدیمی‌ترین کاروانسراهای بین‌راهی نیز هموطنان ما در عصر هخامنشی بوده‌اند.
به گفته مدیران مجتمع‌های بین‌راهی، مشکلاتی نظیر ربوده شدن روزانه لوله‌های دستمال کاغذی (حتی همراه با جعبه آن)، چوب لباسی‌های نصب شده در سرویس‌های بهداشتی، سرشیرهای آب، مایع‌های دستشویی و غیره همواره مشکلاتی است که گریبانگیر این مجتمع‌ها بوده است، اما مشکلات بزرگ‌تری که مانع رشد و توسعه این مجتمع‌ها است، ارائه نشدن تسهیلات از سوی بانک‌ها‌، قوانین دست و پاگیر و فقدان یک متولی واحد در این
زمینه بوده است.
*کارشناسی ارشد مدیریت جهانگردی