آمار حدود ۷۴ میلیون نفر شب اقامت در ایام نوروز سال‌جاری که از سوی سازمان میراث‌فرهنگی اعلام شده، در روزهای اخیر با انتقاداتی همراه بوده است. کارشناسان و فعالان گردشگری این آمار را دقیق نمی‌دانند و معتقدند در کشور ما هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست چه تعداد گردشگر، با چه اهدافی، چگونه و با چه کیفیتی وارد کشور می‌شوند. مهم‌تر اینکه همچنان نامعلوم است که گردشگران ورودی و داخلی چه اثرات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در اقتصاد دارند و چه میزان درآمد خالص از این راه عاید کشور می‌کنند. این کارشناسان راهکار اصلی برای احصای آمار گردشگری را «حساب اقماری گردشگری یا TSA» می‌دانند. خرداد سال گذشته بود که تدوین و اجرای نظام جامع‌آماری و حساب‌های اقماری گردشگری به‌عنوان یکی از مصوبات شورای‌عالی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مطرح و پس از بحث و بررسی و ارائه گزارش توجیهی، مقرر شد مرکز آمار ایران با محوریت سازمان میراث‌فرهنگی و با همکاری دستگاه‌های مرتبط نسبت به استقرار و اجرای نظام آماری و حساب‌های اقماری گردشگری تا پایان سال ۹۷ اقدام کند و سازمان برنامه و بودجه نیز اعتبار مورد نیاز این طرح را تامین کند؛ موضوعی که به نظر می‌رسد همچنان راه به جایی نبرده است.

TSA اجرایی شده؟

اما روش حساب‌های اقماری گردشگری، اثرگذاری گردشگری را در گردش و چرخه اقتصاد هر کشور نسبت به حساب ملی، تفکیک و روشن می‌کند. حساب اقماری گردشگری یک شاخص بین‌المللی برای اندازه‌گیری سهم صنعت گردشگری در اقتصاد است و به‌وسیله آن می‌توان بخش‌های اقتصادی را که به‌خودی خود در حساب‌های ملی لحاظ نشده‌اند، اندازه‌گیری کرد. برهمین مبنا آمارهای ارائه شده از طریق حساب‌های اقماری گردشگری آمارهای دقیقی است که می‌توان به آن استناد کرد و کشورهای پیشرفته بسیاری از این سیستم برای محاسبه اثر توریسم بر اقتصادشان بهره می‌گیرند.

در این میان محمد محب‌خدایی، معاون گردشگری سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید دارد که اطلاعات و آماری که این سازمان از سفرهای نوروزی ارائه داده‌، براساس حساب‌های اقماری گردشگری بوده و می‌گوید: «ما تا به امروز از حساب‌های اقماری گردشگری استفاده نمی‌کردیم؛ اما درحال حاضر دیگر از این روش برای محاسبه آماری‌مان بهره می‌گیریم. مثلا گفته می‌شود هر ۲۵ گردشگر باعث به وجود آمدن یک شغل می‌شود. این ضریب را می‌توان برای تمام کشورها استفاده کرد و ممکن است تفاوت‌ها بسیار کوچک و ناچیز باشد.» این صحبت‌ها در صورتی ازسوی معاون گردشگری بیان می‌شود که رئیس این سازمان در نشست خبری گفته بود که هنوز آمارها از طریق حساب‌های اقماری به دست نیامده‌است و حتی با وجود آنکه گفته می‌شود حساب‌های اقماری آمار دقیقی ارائه می‌دهد و پشتوانه علمی و منطقی دارد، محب‌خدایی اصرار می‌کند که حساب‌های اقماری آماری ارائه می‌دهد که نسبی است و نمی‌توان توقع داشت که آمارهایی که اعلام می‌شود صددرصد درست باشد.

منبع مبهم آمار

با این‌همه یک استاد دانشگاه و کارشناس گردشگری نیز با تاکید بر اینکه در سال‌های گذشته در سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دفتر آمار اطلاعاتی وجود داشت که درحال حاضر آن دفتر دیگر وجود ندارد به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «وجود دفتر آمار اطلاعات در سازمان کمک می‌کرد تا حدودی از آمار مسافران ورودی، خروجی، هتل‌ها و... اطلاعات به‌دست‌آید و آمار نسبتا واقعی منتشر شود.» محمدتقی رهنمایی با طرح این سوال که وقتی در حال حاضر چنین دفتر آمار اطلاعاتی وجود ندارد این اطلاعات چگونه جمع‌آوری می‌شود، این ابهام‌ها را مطرح می‌کند که این آماری که بلافاصله بعد از پایان تعطیلات اعلام شد چطور به دست آمده‌است؟ نیروها، ساختارها و تشکیلات جمع‌آوری این آمار از کجاست؟ به‌باور وی، مسوولان پاسخ درستی به این سوالات نمی‌دهند. بر این اساس به نظر می‌رسد آمارهای به‌دست‌آمده بیشتر حالت ذهنی دارد و مبنای داده‌ها براساس ضرایبی است که در نظر گرفته می‌شود و براساس آن به اعدادی می‌رسند و آن را منتشر می‌کنند؛ بدون آنکه مبنایی مشخص داشته باشند یا از سیستمی مانند حساب‌های اقماری گردشکری استفاده کنند.

به عقیده این استاد دانشگاه در حال حاضر آماری در زمینه مسیرها، مقصدها، تنوع مراجعه مردم و... وجود ندارد و مشخص نیست که چه تعداد از مردمی که قصد سفر می‌کنند در کمپ‌ها، چادرها، خانه‌های محلی، پانسیون‌های خانگی و... اقامت دارند. چون تشکیلات سازمان یافته‌ای که این موارد را زیر نظر داشته باشد، وجود ندارد. به گفته رهنمایی، مردم با انگیزه‌های مختلف سفر می‌کنند و هم‌اکنون نیز انگیزه‌های سفر آنها در اختیار نیست و به همین دلیل هر مسافری که وارد یا خارج می‌شود را به حساب گردشگر می‌گذارند. او اضافه می‌کند: «سازمان براساس وظیفه تعریف شده‌ای که دارد باید آمار ارائه دهد؛ برای همین بهتر است به جای آنکه آمارها غلط ارائه شود آن را ساماندهی کنند و با ساختار و روش علمی صورت گیرد.»

این استاد دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «ابتدا باید مبدا اصلی مسافران مشخص شود، دوم انگیزه سفر باید تعریف شود. سوم چگونگی سفر باید معلوم باشد و در نهایت چهارمین موضوع این است که متوسط اقامت هر مسافر تعیین شود. از این طریق می‌توان امیدوار بود آمارها به درستی تجزیه و تحلیل شده‌اند.»  به گفته این کارشناس گردشگری، بیلان اقتصادی نشان می‌دهد ۱۰ میلیارد دلار تراز منفی گردشگری داشته‌ایم. رهنمایی درباره نقش آمارهای دقیق در ورود سرمایه به بخش گردشگری نیز یادآور می‌شود: «به هر حال سرمایه‌گذاران خودشان بهتر می‌دانند وضعیت گردشگری کشور به چه صورت است و برای سرمایه‌گذاری به هیچ‌عنوان به این آمارهای ارائه شده استناد نمی‌کنند. به عنوان مثال همین نوسانات ارزی که در هفته‌های اخیر به‌وجود آمد، نشان می‌دهد کمتر سرمایه‌گذاری ریسک می‌کند و سرمایه‌اش را در این زمینه مورد استفاده قرار می‌دهد.»

سفرهایی که رضایت‌بخش نیست

«گشتم نبود، نگرد نیست... شما هرقدر تلاش کنید به یک آمار درست و دقیق در زمینه گردشگری نخواهید رسید.» این جملات بخشی از صحبت‌های رییس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران است که معتقد است هنوز هم سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نتوانسته آمار درستی نسبت به عملکرد فعالیت‌هایش ارائه دهد. حرمت‌الله رفیعی به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «هر سازمان و ارگانی دوست دارد آماری ارائه دهد که از خود عملکرد مثبتی را نشان داده‌باشد؛ اما آمار مسافرهای ما در سال‌های اخیر نه‌تنها بهتر نشده بلکه ریزش هم کرده‌است. مخصوصا بعد از نوسانات ارزی، مسافرانی که به خارج از ایران برای گردش می‌رفتند هم کاهش پیدا کرده و به جای آن به تفریح و سفر داخل کشور پرداخته‌اند. اما آیا کیفیت سفرهایشان خوب بوده؟ آیا ایرانگردی به گونه‌ای بوده که رضایت‌شان را جلب کند؟

آیا مسافرانی که به‌جای رفتن به هتل و مسافرخانه در چادر به‌سر بردند از نظر امنیت، سرویس بهداشتی و... در شرایط خوبی بودند؟ آیا سفرهای زمینی خارج از کشور ایرانی‌ها مانند سفر به ترکیه که مجبور بودند ۸-۷ ساعت در صف بایستند در شان یک ایرانی بوده؟ متاسفانه کیفیت مسافرت پایین آمده و این یک پدیده نامیمون است.» حالا امسال نیز آمار سفرهای نوروزی با اما و اگر اعلام شده و بار دیگر ابهام‌ها از مبنای آماری این سفرها، پابرجا مانده است. باید دید تا پایان سال‌جاری که سازمان میراث فرهنگی موظف به اجرای سیستم حساب‌های اقماری شده، آیا وعده‌ها عملی می‌شود یا نه.