شهاب طلایی
مدیرگروه گردشگری پژوهشکده سیاست‌پژوهی حکمت

از تاریخ تاسیس « ایران‌تور» به عنوان نخستین آژانس مسافرتی در ایران بیش از 80 سال می‌گذرد. با گذشت این همه سال فعالیت این صنف در صنعت گردشگری ایران، آنچه اکنون شاهد آن هستیم زوال و افول آژانس‌ها در صنعت گردشگری است. در ایران ما سه نوع آژانس مسافرتی داریم:

1- آژانس‌های بند «الف» که به فروش بلیت، خدمات مربوط به آن مشغول هستند و مجوز خود را از سازمان هواپیمایی کشوری می‌گیرند.

2- آژانس‌های بند «ب» که امور مربوط به گردش، مسافرت و تورگردانی را انجام ‌می‌دهند و مجوز خود را از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می‌گیرند.

3- آژانس‌های بند «پ» که مجوز خود را از سازمان حج و زیارت می‌گیرند و امور مربوط به مسافرت‌های مذهبی را انجام می‌دهند. البته در این بین بسیاری از آژانس‌های مسافرتی دارای هر سه نوع مجوز هستند.　

در کلان‌شهرها هزینه‌ تاسیس یک آژانس مسافرتی بین 80 تا 100 میلیون تومان است. میانگین سود آژانس‌های مسافرتی از تورهای چند روزه‌ زمینی 40 درصد و از تورهای هوایی بسته به اینکه آژانس شناور باشد و هتل و پرواز را خود چارتر کرده باشد، از 5 تا 50 درصد است. در شهر تهران حدود 1888 آژانس مسافرتی وجود دارد که به تنهایی 45 درصد کل آژانس‌های مسافرتی ایران را تشکیل می‌دهد. در این آژانس‌های مسافرتی تهران قریب به 50 هزار نفر اشتغال دارند و بیش از 60 درصد نیروی کار آنها را زنان تشکیل می‌دهند. با وجود این مشکلاتی این دفاتر را تهدید می‌کند و پیش‌بینی می‌شود چالش‌هایی نیز در آینده در انتظار آنها باشد.

آنچه امروز به وضوح قابل مشاهده است، تبدیل آژانس‌های مسافرتی به نمایندگان فروش خدمات است. متاسفانه آژانس‌های مسافرتی هم‌ اکنون یکسری فعالیت‌ها و محصولات عادی و تکراری را انجام می‌دهند و کمتر مشاهده می‌شود یک آژانس مسافرتی از یک نمایندگی فروش تبدیل به یک تور اپراتور شود و خلاقیت و نوآوری‌های جدیدی را در این حوزه ایجاد کند؛ به طوری که از قریب 4هزار آژانس مسافرتی موجود در کشور کمتر از 3 درصد آنها در زمینه‌ تورگردانی (اعم از خروجی، ورودی، داخلی) فعال هستند و تنها 16آژانس در حوزه گردشگری سلامت فعال محسوب می‌شوند. نبود نگاه تخصصی و مدیریتی و نبود نیروی متخصص و آگاه به صنعت گردشگری از مشکلات ریشه‌ای و بنیادی این صنف محسوب می‌شود و این عامل خود موجبات مسائل دیگری مانند نگاه صرفا بنگاهی به این حوزه و عدم سیاست‌گذاری‌های صحیح در حوزه‌های خرد و کلان این حوزه می‌شود. عدم آشنایی با فناوری‌های روز و سیستم‌های نوین ارائه خدمات به مشتریان و وجود انحصار نسبی در این حوزه نیز از عوامل اصلی عدم خلاقیت و کارآفرینی در این حوزه است.

آنچه با پیشرفت فناوری در حوزه‌های مختلف شاهد آن هستیم زوال و انقراض کسب‌وکارهای واسطه‌ای به ویژه در حوزه‌های مرتبط با خدمات است. ظهور فناوری‌های جدید و ایجاد شرکت‌هایی مانند bobking.com و expedia موجبات حذف بسیاری از کسب‌و‌کارهای این صنف شده و وجود سایت‌هایی در زمینه‌های رزرو بلیت، هتل و سایر خدمات مرتبط با سفر در کشور موید این مساله است. آنچه در آینده‌ای نه‌چندان دور و با ظهور فناوری‌ها و نرم‌افزارهای جدید تلفن همراه با آن مواجه خواهیم بود، حذف آژانس‌ها و واسطه‌های غیرضروری مرتبط با خدمات در این حوزه خواهد بود و وجود مزایای مختلفی مانند قیمت‌های متنوع، محصولات و خدمات گوناگون، پاسخگویی آنلاین و سایر مزایای اَپ‌های ارائه‌دهنده خدمات مرتبط با سفر، به نوعی موجبات حذف آژانس‌های سنتی سفر خواهد شد؛ امری که البته دامنه آن منحصر به آژانس‌ها نخواهد بود. آنچه اکنون نیاز است تعریف سازوکارهای جدید متناسب با نیازهای بازار و استفاده از بسترهای جدید فناوری آی‌تی برای ارائه خدمات و جا نماندن از تحولات این حوزه است.