گروه گردشگری؛ امیر شاملویی: منطقه خاورمیانه، منطقه‌ای نفت‌خیز است که بیشتر کشورهای آن به‌دلیل بهره‌مندی از منابع طبیعی فراوان نیاز چندانی به منابع دیگر خود و درآمدزایی از برخی صنایع همچون گردشگری حس نمی‌کرده‌اند.

اما حالا به نظر می‌رسد با افت شدید قیمت نفت و تقاضای روز افزون برای استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر که آلودگی زیست‌محیطی کمتری نیز به همراه دارند، کشورهای صادرکننده نفت هوشیارتر شده‌اند و برنامه‌هایی برای پی‌ریزی اقتصاد خود بر مبنایی به جز نفت، دنبال می‌کنند. دومینوی سقوط و بحران سیاسی در کشورهای آمریکای لاتین که اقتصاد وابسته به صادرات کالاها داشته‌اند، نیز بر ترس این دولت‌ها افزوده است. یکی از صنایعی که می‌تواند برای درآمدزایی غیرنفتی این کشورها مفید باشد، صنعت گردشگری است. اکنون در کشورهای صادرکننده نفت عزمی برای تدوین برنامه‌های گردشگری و تقویت نقش آن در اقتصاد این مناطق دیده می‌شود. ایران نیز ساختار مشابهی از نظر اقتصادی با این کشورها دارد و به واسطه برخورداری از منابع غنی نفت و گاز و درآمدزایی از این طریق، دچار همان مشکلی است که کشورهای یاد شده دچار آن شده‌اند. کشورمان با قابلیت‌های گردشگری فراوانی که دارد می‌تواند خود را تا حدودی در مقابل نوسانات ناشی از قیمت نفت و رکود اقتصاد جهانی بیمه کند؛ امری که برخی از کشورهای منطقه بر مبنای تجربه اخیر برای دوره پسانفتی خود در نظر گرفته‌اند.

عربستان و رویاهای کاذب

مهم‌ترین کشور عربی در منطقه خاورمیانه را می‌توان عربستان سعودی دانست. عربستان سعودی اگرچه در گردشگری مذهبی و زیارتی به‌دلیل وجود کعبه و انجام مناسک مذهبی از سوی مسلمانان در این مکان شناخته می‌شود اما در سایر زمینه‌های گردشگری و به‌ویژه برای غیرمسلمانان جاذبه خاصی نداشته و اقدام ویژه‌ای نیز در این زمینه انجام نداده است. یکی از دلایل بی‌توجهی این کشور به سایر جنبه‌های گردشگری را می‌توان عدم‌ نیاز آن به منابع ارزی و درآمدی به سبب برخورداری از نفت فراوان و گردشگران مذهبی دانست. با این حال در دو سال گذشته با پیشرفت تکنولوژی و استحصال نفت شیل (تولید نفت از برخی لایه‌های ماسه‌ای حاوی نفت) رقیبان جدیدی برای نفت عربستان سعودی پیدا شدند. این اتفاقات در کنار عدم رشد مناسب اقتصاد جهانی و رکود در بسیاری از اقتصادهای بزرگ، سبب ایجاد مازاد عرضه نفت در جهان و کاهش شدید بهای آن شد. اما حالا به نظر می‌رسد عربستان پس از اتمام کابوس نفتی قصد دارد تجربه نوینی را شکل دهد تا اقتصاد خود را بر پایه منابع غیرنفتی از جمله صنعت گردشگری قرار دهد.

اگر چه عربستان به عنوان مقصدی برای گردشگری در میان کشورهای غربی آشنا نیست و آنچه را که گردشگران چنین کشورهایی به دنبال آن هستند به‌دلیل قوانین خاص حاکم بر این کشور چندان پوشش نمی‌دهد، با این وجود خاندان سلطنتی سعودی به‌طور فزاینده‌ای به آینده‌ای که در آن گردشگری در این کشور جایگاه خاصی داشته باشد، امیدوارند. سال گذشته، یکی از مقامات عربستان ،گردشگری را به عنوان دومین بخش مهم اقتصادی کشور عنوان کرد. اکنون با چشم‌انداز جدید ۲۰۳۰، عربستان قصد دارد جایگزینی برای اعتیاد به نفت که موقعیت این کشور را لرزان کرده، پیدا کند. برای دستیابی به اهداف فوق، عربستان سعودی درصدد است سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری را تا ۸ میلیارد دلار افزایش داده و تا سال ۲۰۲۰ میزان سرمایه‌گذاری خود را در این حوزه به ۴۶ میلیارد دلار برساند.

همچنین طرح چشم‌انداز ۲۰۳۰ درصدد است مناطق ساحلی بزرگی را به پروژه‌های گردشگری اختصاص و سرمایه‌گذاری‌های جدیدی در موزه‌ها و مکان‌های تاریخی برای جذب گردشگران با استانداردهای بین‌المللی بالا صورت دهد. محمد بن سلمان، جانشین۳۱ ساله ولیعهد به تلاش‌هایی در مورد طراحی مجدد در اقتصاد عربستان اشاره و پیشنهاد کرده است که این کشور باید درهای خود را به روی گردشگران تمام کشورها بگشاید.

کارشناسان معتقدند این کار نقطه عطفی برای عربستان به شمار می‌رود. این کشور با داشتن دو شهر مکه و مدینه صنعت گردشگری مذهبی عظیمی را در اختیار دارد؛ به طوری که طبق گزارش بانک جهانی، تعداد کل گردشگران وارد شده به عربستان در سال ۲۰۱۴ از مرز ۱۸ میلیون نفر گذشت که اکثر این گردشگران را حجاج کعبه تشکیل می‌دادند.

با این همه، تلاش برای جذب انواع مختلف گردشگران با موفقیت محدودی همراه بوده و خارج از مکه و مدینه زیرساخت‌های گردشگری ضعیف باقی مانده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد ۵/ ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی در حال حاضر محصول مستقیم مربوط به سفر و گردشگری است که در قیاس با سهم ۵۰ درصدی بخش نفت و گاز بسیار اندک است. برای مقایسه، سفر و گردشگری ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی ترکیه را تشکیل می‌دهد و در برخی کشورها تا ۱۰ درصد نیز می‌رسد.

از سوی دیگر، با توجه به اطلاعات و آمار بانک جهانی، صنعت گردشگری عربستان سعودی در سال ۲۰۱۴ کمتر از ۳/ ۹ میلیارد دلار آورده داشته است که کمتر از کشورهای کوچک‌تر حاشیه خلیج‌فارس مانند قطر و امارات متحده عربی از محل گردشگری در همین سال است. این امر تا حدودی به‌دلیل عدم جذب گردشگران اروپایی و شرق آسیایی است. با این‌همه تلاش‌های عربستان برای افزایش درآمدهای حاصل از گردشگری اقدام جدیدی نیست. توبی ماتیسن، متخصص مسائل عربستان سعودی در دانشگاه آکسفورد، می‌گوید این مساله مدت‌ها مورد بحث بوده است. وی معتقد است واقعیت‌های عربستان سعودی بدون اصلاح سیاست‌های حاکم بر این کشور مانع از تبدیل این کشور به یک مقصد گردشگری خواهد بود. از این‌رو برخی متخصصان گردشگری معتقدند رویاهای عربستان با سیاست مذهبی این کشور در برخورد با گردشگران، به جایی نخواهد رسید و این کشور نمی‌تواند در تحقق اهداف خود در این حوزه موفق باشد.

عمان و طرح 20 ساله

عمان کشور دیگری در حاشیه خلیج‌فارس که به نفت وابسته است و حالا تصمیم گرفته از اقتصاد نفتی خود فاصله بگیرد. در میان‌مدت محورهای مهم مورد توجه در گردشگری عمان، تاکید بر قوانین بخش گردشگری از طریق پیش‌نویس قانون سرمایه‌گذاری خارجی و اثرات آن بر سرمایه‌گذاری گردشگری در طرح توسعه ۵ ساله بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ است. این قوانین کارهای مربوط به گردشگری و هماهنگی و همکاری بین وزارت گردشگری و سهامداران مربوطه را برای فراهم کردن خدمات اساسی برای گردشگران تنظیم می‌کند. قرار است تا سال ۲۰۲۰ عمان پذیرای ۵ میلیون گردشگر باشد که افزایشی ۱۲۰ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد. این درحالی است که گردشگری درون‌مرزی عمان نیز بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ دو برابر شده است. طبق داده‌های مرکز ملی آمار و اطلاعات، در همین زمان گردشگری داخلی این کشور بیش از ۳ برابر شده است که نشان از توجه عمان به این حوزه در سال‌های اخیر دارد. تا پایان اکتبر ۲۰۱۵ تعداد گردشگران وارد شده به عمان حدود ۲/ ۲ میلیون نفر بود.

از سوی دیگر یک برنامه بلندمدت نیز برای گردشگری در عمان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این کشور یک استراتژی ۲۰ ساله برای افزایش تعداد گردشگران خود تا سال ۲۰۴۰ تدوین کرده است. با توجه به طرح اعلام شده از سوی دولت عمان، پس از ۲۴ سال (یعنی سال ۲۰۴۰) این کشور سالانه ۱۲ میلیون گردشگر را جذب خواهد کرد. از این مقدار حداقل ۳/ ۵ میلیون نفر گردشگران بین‌المللی و حداقل ۶/ ۴ میلیون نفر گردشگران داخلی خواهند بود.

این استراتژی مبتنی بر توسعه مناطق گردشگری مسندم، کوهستان‌های هاجر، شهر مسقط و صحراهای حاشیه آن، راه کندر(یکی از مسیرهای کاروان‌های بازرگانی در دنیای باستان که مهم‌ترین جاده ارتباطی میان قاره‌های آسیا و آفریقا به شمار می‌رفته است)، آنها را تبدیل به مقاصدی جذاب کرده است. توسعه این مناطق به عمان کمک می‌کند تا به رشد قابل‌توجهی در جذب گردشگران دست یابد. این سلطان‌نشین قصد دارد سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی خود را که در حال حاضر ۵/ ۲ درصد برآورد می‌شود به ۶ درصد برساند. همچنین عمان می‌خواهد بیش از ۵۰۰ هزار نفر را تا سال ۲۰۴۰ در این بخش به‌کار گیرد که ۷۵ درصد از آنها ملیت عمانی دارند. استراتژی گردشگری سال ۲۰۴۰ عمان راه خوبی برای اطمینان از رشد آتی گردشگری در عمان و تبدیل شدن این صنعت به یکی از ستون‌های مهم اقتصادی در آینده این کشور فراهم می‌کند.

با توجه به آمار منتشر شده از سوی سازمان جهانی گردشگری، تعداد گردشگران بین‌المللی در سال ۲۰۱۴ به ۱/ ۱ میلیارد نفر ‌رسید که نسبت به سال ۲۰۱۳ افزایشی ۷/ ۴ درصدی را نشان می‌دهد. به‌رغم ناپایداری در برخی مناطق، خاورمیانه رشد ۴ درصدی ورود گردشگر را تجربه کرده و ۲ میلیون نفر به تعداد گردشگران این منطقه اضافه شده است.

چشم‌انداز روشن قطر

نگاه‌ها به گردشگری قطر روز به روز بهتر می‌شود و این کشور در حال تبدیل شدن به مقصد محبوبی برای گردشگران است. برگزاری رقابت‌های جام‌جهانی فوتبال در سال ۲۰۲۲ و تمرکز این کشور بر چشم‌انداز سال ۲۰۳۰ که بخش‌گردشگری را مورد توجه قرار می‌دهد، از مصداق‌های اهمیت دادن به درآمدهای غیرنفتی است. روشن است که قطر گردشگری توسعه‌یافته‌ای دارد که به‌طور مداوم زیرساخت‌های حمل‌ونقل و سرمایه‌گذاری خود را بهبود می‌بخشد. نقش گردشگری برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور یکسال است که مدنظر قرار گرفته و دولت و بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این بخش ادامه می‌دهند.

بر اساس آمار شورای جهانی سفر و گردشگری، مشارکت مستقیم گردشگری در تولید ناخالص داخلی قطر در سال ۲۰۱۵ حدود ۲/ ۵ میلیارد دلار بود که ۸/ ۲ درصد از آن را تشکیل می‌دهد و انتظار می‌رود این مقدار در سال جاری به ۳/ ۴ درصد برسد. گمان می‌رود سرمایه‌گذاری در بخش سفر و گردشگری تا پایان سال ۲۰۱۶ قریب به ۵/ ۱۷ درصد افزایش یابد.

این در حالی است که طی فصل نخست سال ۲۰۱۶، تعداد ۸۲۲ هزار و ۶۲۶ نفر وارد قطر شدند. ورود گردشگران کشورهای حوزه خلیج‌فارس به قطر در فصل اول سال جاری ۱۱ درصد افزایش داشته است که بیشترین افزایش متعلق به عربستان و امارات متحده عربی بوده است. تحلیل عملکرد هتل‌های ۴ و ۵ ستاره در دوحه نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ حدود ۶۹ درصد از اتاق‌های آنها پر بوده و این در حالی است که قیمت این اتاق‌ها به ازای هر شب به ۲۴۰ دلار می‌رسیده است که همه اینها نشان از رشد و توسعه ادامه‌دار قطر و اراده آنها در امر گردشگری دارد.

نشانه‌های رشد گردشگری در خاورمیانه پسانفتی