«دنیای‌اقتصاد» الگوی جهانی «گردشگری معدن» را بررسی می‌کند
مکمل توریستی برای معادن
گردشگری معدنی به تاریخچه استخراج معادن در یک منطقه معین می‌‌‌پردازد و گشت و گذار در معادن متروکه و فعال را شامل می‌شود. تعدادی از کشورهای توسعه‌یافته مانند استرالیا، کانادا، آلمان و نروژ از پتانسیل گردشگری معدن بهره برده‌‌‌اند، اما این بخش در ایران که سابقه معدنی غنی دارد ناشناخته و مبهم باقی مانده است.
انسان‌‌‌ها از زمان‌‌‌های بسیار قدیم به منظور استخراج منابع، حفره‌‌‌های پیچیده‌‌‌ای در زمین ایجاد کردهاند. قدیمی‌‌‌ترین معادنی که باستانشناسان تفسیر می‌کنند در مصر امروزی یافت شد و حدود ۳۰هزار سال پیش برای استخراج سنگ چخماق استفاده می‌‌‌شد. از آن زمان تاکنون، هم نیاز به منابع و هم فناوری استخراج آنها، توسعه چشمگیری را تجربه کرده است. معادن روباز امروزی کل مناظر را دگرگون کردهاند که می‌توانند به خودی خود منبع فعالیت اقتصادی و گردشگری باشند. در حالی که می‌توان از برخی معادن فعال بازدید کرد، اما اکثر معادن به روی عموم مردم بسته هستند و در صورت وجود فقط یک مرکز کوچک بازدیدکننده دارند. با این حال، برخی از معادن سابق به جاذبه‌‌‌های گردشگری تبدیل شدهاند و بازدیدکنندگان می‌توانند با استفاده از یک تور راهنما، اطلاعات زیادی در مورد تاریخ منطقه یا به طور کلی استخراج معادن کسب کنند.
برخی از شهرها وجود خود یا حداقل شهرت فعلی خود را مدیون استخراج معادن هستند، همچون فالون در سوئد، نوریلسک، نیکل و کوستوموکشا در روسیه یا ادامه حضور انسان در سوالبارد. از سوی دیگر، بسیاری از جوامع سابق، پس از اتمام منابع در معدن متروک شدهاند و شهرهای شلوغ یک‌شبه به شهر ارواح تبدیل شدند. در برخی موارد، خود معدن دلیلی برای رها شدن سکونتگاه‌‌‌ها می‌شود، یا به دلیل ایجاد فضا برای استخراج معادن روباز یا به دلیل آسیب‌‌‌های زیست‌‌‌محیطی از طریق استخراج. با این حال، معدن نیز ویژگی غنی خود را به میراث فرهنگی بسیاری از مناطق اضافه کرده است، از تصاویر آوازی تصنیف قدرتمند عامیانه گرفته تا آثار ادبی که معدنچیان در آن اسطوره‌‌‌های قدیمی را ثبت می‌کنند.
گذران تعطیلات در مقاصدی که بیشتر مربوط به بازدید از مکان‌‌‌های صنعتی است به‌‌‌عنوان «گردشگری فرهنگی» یا «گردشگری صنعتی» معرفی می‌شود. گردشگری صنعتی تنها در حدود ۳ تا ۴ دهه وارد صنعت گردشگری شده است. معادن قدیمی یکی از مناطقی است که با پتانسیلی چشمگیر برای گردشگری صنعتی شناخته شده و نام «گردشگری معدن» را به خود اختصاص داده است. گردشگری معدن، یک بخش رو به رشد، هرچند تخصصی، از صنعت گردشگری است، اما اغلب توسط همان صنعت نادیده گرفته می‌شود.
توریسم معدنی به بازدیدکنندگان فرصتی برای دیدن و آشنایی با ابزارها، دستگاه‌ها و فن‌‌‌آوری‌‌‌های معدن، مواد معدنی، سنگ‌‌‌های معدنی و سنگ‌‌‌های قابل دسترسی در منطقه، فناوری‌‌‌های مورد استفاده در استخراج سنگ معدن و همچنین فناوری‌‌‌های مورد استفاده برای غنی‌‌‌سازی سنگ‌‌‌های معدنی تولید شده را می‌دهد. نمی‌توان انکار کرد که معادن برای هزاران سال نقشی محوری در اقتصاد و جوامع بشری داشته‌‌‌اند. این سیاره مملو از هزاران حفاری در سطح زمین، ساختمان‌‌‌های متروکه و ماشینآلات زنگ زده قدیمی است. اینها، همه آنهایی هستند که زمانی از عملیات معدنی پر جنب و جوش باقی مانده‌اند که مردم، پول، تجارت و توسعه را با آنها به ارمغان آوردند.
تحقیقات مدرن نشان می‌دهد که قدیمی‌‌‌ترین معدنی که تاکنون وجود داشته، به ۴۱هزار تا ۴۳هزار سال قبل بازمی‌گردد. از سوی دیگر، اولین آزمایش‌‌‌ها در زمینه رشد گیاهان تنها به ۲۳هزار سال قبل برمی‌‌‌گردد، این نشان می‌دهد جهان خیلی بیشتر از کشاورز بودن، معدنچی بوده است. علاوه بر این، استخراج معادن آنقدر در توسعه جهان نقش داشت که چند دوره مهم از تاریخ به درستی از فلزاتی که زیربنای فعالیت‌های بشری در آن زمان‌‌‌ها بودند نام‌گذاری شدهاند. بنابراین منطقی است که معادن قدیمی و زیرساخت‌‌‌ها و آداب و رسوم همراه با آنها، توسط آیندگان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی یک منطقه تجلیل شود.
شهرها و جوامعی که توسط عملیات معدنی رشد کردهاند، زمانی که این عملیات‌‌‌ها از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و هویت تعطیل می‌‌‌شوند یا کوچک می‌‌‌شوند، در طیف وسیعی از معیارها آسیب‌‌‌پذیر هستند. بنابراین، یافتن جایگزین‌‌‌های اقتصادی یا مکمل‌‌‌های اقتصادی برای حفظ جوامع در این معیارها، اگر بخواهند بقای خود را حفظ کنند، ضروری می‌شود، مگر اینکه قبلا فعالیت‌ها برای توسعه معدن صورت گرفته باشد. تبدیل میراث محلی، هویت جامعه، صنایع و ساختارهای مرتبط با معدن که اینها را توسعه داده‌‌‌اند، به جاذبه‌‌‌های گردشگری یکی از راه‌‌‌های دستیابی به این هدف است.
بنابراین امروزه طرح‌‌‌های مبتکرانه برخی از این آثار قدیمی معدنی را به جاذبه‌‌‌های گردشگری تبدیل می‌کنند که بار دیگر مردم و پول آنها را به شهر می‌‌‌آورند. مسلما، این روزها آنها معدنچیانی نیستند که به دنبال کار در معادن هستند، بلکه بازدیدکنندگانی هستند که به معادن قدیمی یا فعالیت‌هایی که اکنون در آنها انجام می‌شود علاقه دارند. گردشگری معدن منجر به تغییراتی قابل‌توجه در مناظر می‌شود که تحت سلطه ساختمان‌‌‌های بزرگ، امکانات رفاهی و زیرساخت‌‌‌ها قرار گرفته‌‌‌اند و فضای دوستانه و گرمابخشی را به شهرهای مقصد می‌‌‌بخشند که این امر منجر به برگزاری جشنواره‌‌‌ها و آیین‌‌‌ها و مراسم بر اساس سنت‌‌‌های معدنچیان می‌شود.
گردشگری یکی از راه‌‌‌های بالقوه‌‌‌ای است که می‌تواند ثروت یک شهر معدنی رو به زوال را تغییر دهد. با این حال، اینکه آیا یک صنعت گردشگری معدنی قابل دوام می‌تواند از فعالیت‌های معدنی پدید آید یا نه، واقعا بستگی به این دارد که یک جامعه چقدر با آن فعالیت‌ها شناسایی می‌شود و «خود را می‌‌‌شناسد.» آیا میراث فرهنگی و آثار تاریخی فعالیت‌های معدنی محلی را با موفقیت در میراث خود ترکیب کرده است؟ اگر چنین است، چقدر برای آن میراث ارزش قائل است؟ با این حال، اگر خود جامعه به میراث معدنی خود علاقه‌‌‌ای نداشته باشد، هیچ سرمایه‌گذاری گردشگری معدنی نمی‌تواند در درازمدت موفق شود.
در مقابل، اگر یک جامعه کاملا با میراث معدنی‌‌‌اش هویت پیدا کند، ممکن است چیز دیگری برای جذب گردشگران به آن منطقه وجود نداشته باشد. در این موارد، توسعه صنعت گردشگری معدنی موفق نیاز به برنامه‌‌‌ریزی دقیق از قبل دارد. آیا مکان‌‌‌های تاریخی یا فعالیت‌های سنتی مرتبط با منطقه یا معادن آن، در گذشته یا حال، وجود دارد که بتوان آنها را احیا کرد یا در یک «بسته گردشگری» گنجاند؟ آیا ویژگی‌های قابل‌توجهی در چشم‌انداز اطراف وجود دارد که بتوان از آن برای جذب بازدیدکنندگان استفاده کرد؟
مقاصد گردشگری معدن جهانی
به رغم مشکلات ذاتی توسعه یک صنعت گردشگری معدنی موفق در شهرهای معدنی قدیمی، نمونه‌‌‌های زیادی از چنین موفقیت‌‌‌هایی در سراسر جهان وجود دارد. در ولز جنوبی تعدادی از معادن زغال‌سنگ قدیمی به سرمایه‌گذاری‌‌‌های موفق گردشگری تبدیل شدهاند. معادن باستانی از جمله غارهای اسلیت لچوید و معدن پولدارک در سراسر بریتانیا پراکنده هستند. بریتانیا همچنین دارای موزه ملی زغال‌سنگ بیگ پیت و موزه ملی معدن است. در سراسر فرانسه، مرکز معدن وجود دارد، در حالی که آلمان مکان‌‌‌های گردشگری معدنی شگفت‌‌‌انگیزی مانند معدن نقره «هیملفارت» با قدمت ۳۰۰ ساله و مکان‌‌‌های میراث یونسکو در روهر دارد.
امروزه بسیاری از کشورها از پتانسیل معادن خود استفاده کرده و امکان بازدید عموم را در معادن متروکه و برخی از معادن فعال فراهم کردهاند. استرالیا کشوری با معادن بسیار است که هر ایالت آن دارای تاریخچه‌‌‌ای از معدن است و در اکثر ایالت‌‌‌ها هم معادن سابق که جزو میراث حیاتی محسوب می‌‌‌شوند و هم معادن فعال امکان بازدید را برای گردشگران فراهم کردهاند. شهری کوچک در ایالت کوئینزلند، استخراج‌کننده روی با یک کارخانه ذوب یکی از معادن مورد استقبال در این منطقه است که هر ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. همچنین استخراج عقیق در اوتبک استرالیای جنوبی یا معدن دبورای مرکزی در دیکتوریا پذیرای تورهای بسیاری از سراسر استرالیا و جهان هستند.
بازدید از معدن دبورا در سه سطح صورت می‌گیرد که باتوجه به علاقه بازدیدکنندگان یا توری سطحی برای بازدید از کارهای معدن طلا و مشاهده ماشین‌‌‌های سنگ‌‌‌شکن است. سطح دوم شامل تور استاندارد زیرزمینی است که وارد زیرزمین‌‌‌های دومینو قدیمی می‌‌‌شوند که در آن انواع مختلفی از دکل‌‌‌های حفاری شده وجود دارد. سومین تور بسیار ماجراجویانه است که علاوه بر بازدید از دو تور اول، حدود ۳۰ دقیقه در سطح سوم معدن بازدید خواهند داشت. این بخش شامل پایین آمدن از نردبان و دیدن بخشی از معدن است که به طور گسترده برای استفاده گردشگری آماده نشده است. معدن سوپر گودال کالگورلی در استرالیای غربی نیز توسط راهنماهای تور قابل بازدید است.
بسیاری از شهرهای آمریکا نیز تاریخ خود را مدیون معادن و صنعتی شدن معادن است که امروزه تبدیل به قدرت صنعتی پیشرو در جهان شدهاند. از این رو در برخی از معادن و صنایع تورهای ویژه برگزار می‌شود. معدن مس در مونتانا، پارک ملی یوسمیتی در کالیفرنیا به‌‌‌دلیل برخورداری از معدن طلا، معادن زغال‌سنگ در برخی از ایالات و موزه جنگ معادن ویرجینیای غربی از شهرت بسیاری در آمریکا برخوردار هستند. در معادن طلا یکی از جذاب‌‌‌ترین چیزها برای گردشگران، امکان پانل کردن طلاست. طلا در رودخانه‌‌‌ها و نهرها از بین نرفته‌‌‌اند. در برخی از مقاصد، یک شرکت خصوصی در رودخانه‌ای که در آن کمی طلا باقی مانده است را حفظ می‌کند تا بازدیدکنندگان بتوانند پانل کردن در سواحل طلا را امتحان کنند.
در کشورهای آمریکای جنوبی نیز برخی معادن بسیار شهرت دارند که امروزه برای بازدید گردشگران مورد استفاده قرار گرفته است. معدن پوتوسی در بولیوی یک جاذبه بزرگ از معادن نقره است که هنوز فعال هستند و پذیرای تورهای گردشگری در این معادن هستند. همچنین معادن نمک در صحرای آتاکا در نزدیکی ایکوئیک در کشور شیلی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است که تاریخچه جذاب آن گردشگران بسیاری را به‌‌‌سوی خود جذب می‌کند. در کانادا نیز سه معدن در حوزه گردشگری معدن فعال هستند که امروزه تبدیل به موزه معدن شدهاند. موزه معدنچیان اسپرینگ هیل، تورهای زیرزمینی بسیاری درباره فاجعه ۱۹۵۸ که یک زمین‌‌‌لرزه زیرزمینی حدود ۷۵ کشته برجای گذاشته برگزار می‌کند. موزه معدنچیان کیب برتون نیز تورهای بسیاری درباره تاریخ معدن برگزار می‌کنند که عمدتا نمایشگاه‌‌‌های مدرنی نیز در این موزه برگزار شده و در آنجا رستورانی بنا کرده و امکان قدم زدن در روستای تاریخی نیز فراهم شده است. هزینه بازدید برای هر فرد ۱۵ دلار محاسبه شده است. معدن زغال‌سنگ فرانک اسلاید نیز به‌‌‌دلیل تاریخ مرگبار آن به‌‌‌دلیل رانش زمین در سال ۱۹۰۲، امروزه مورد توجه گردشگران قرار گرفته است.
در کشورهای اروپایی همچون استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، لوکزامبورگ، نائورو، نروژ، لهستان، رومانی، اسپانیا، سوئد و انگلستان نیز گردشگری معدن بسیار مورد توجه قرار گرفته و معادن طلا، زغال‌سنگ، مس و... پذیرای تورهای گردشگری بسیاری هستند که تقریبا جزو گردشگری ارزان محسوب می‌شود. که هزینه بازدیدها عمدتا کمتر از ۱۵ یورو است که این مقدار برای کودکان به نصف می‌‌‌رسد. در معدن آمیتیست در فنلاند به بازدیدکنندگان امکان استفاده از ماشینآلات البته در سطح محدود را می‌دهند و هر بازدیدکننده می‌تواند آمیتیست خود را حفر کند و آن را برای خود نگه دارد.
در این معادن، ون‌‌‌ها و خودروهای مخصوص جهت حمل گردشگران به زیر زمین و بازدید از موزه‌‌‌های معدن را در اختیار گردشگران قرار می‌دهند. در آلمان در برخی معادن تورهای علوم زمین‌‌‌شناسی در معادن برگزار می‌شود تا علاقه‌مندان به‌‌‌صورت حضوری با تاریخچه سنگ‌‌‌ها و انواع آن آشنا شوند. همچنین در معدن نمک فعال در آلمان بازدیدکنندگان می‌توانند با استفاده از یک مینی ریل و قایق‌‌‌سواری به عمق معدن برسند و تکنیک‌‌‌های مختلف مورد استفاده در معدن را مشاهده کنند. معدن زش زولورین در آلمان یکی از میراث ثبت شده یونسکو است که امروزه در آن پارک‌‌‌ها، سالن‌‌‌های نمایش و نمایشگاه‌‌‌ها بنا شده است. در نروژ نیز حدود ۶ معدن در بخش گردشگری به فعالیت مشغول است که در حوزه استخراج سنگ، نقره، آهک و مس فعالیت می‌کنند.
معروف‌‌‌ترین معدن نروژ که ثبت جهانی شده، در شهرک معدنی روروس است که با کلیسای شاخص، یک شهر معدنی کوچک است که حدود سال ۱۶۴۵ توسعه‌یافته است. مجموعه تلویزیونی پیپی جوراب بلند در دهه ۱۹۶۰ در آنجا فیلمبرداری شد. همچنین در معدن نقره کنگسبرگ، قطاری بازدیدکنندگان را حدود ۲۳۰۰ متر به داخل معدن می‌‌‌آورد. معدن نمک در لهستان بیش از هرچیزی به‌‌‌دلیل مجسمه‌‌‌ها و کلیساهای متعددش که توسط معدنچیان از سنگ نمک تراشیده شده مشهور است.
در کنار کشورهای پیشرفته که گردشگری معدن را به یکی از جاذبه‌‌‌های گردشگری خود تبدیل کردهاند، کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌‌‌ای همچون پاکستان نیز از پتانسیل معدن نمک خود که دومین معدن نمک بزرگ جهان است، استفاده کرده و اینک تبدیل به یک جاذبه توریستی در این کشور شده است. در آنجا چند ساختمان از آجرهای نمکی با نورهای رنگارنگ در داخل ساخته شده است و این معدن تنها منبع رنگ صورتی از نمک هیمالیاست. آفریقای جنوبی نیز با برخورداری از یک معدن روباز با ماشینآلات حفاری و ایجاد یک کوزه در معدن به یک سایت گردشگری معدن تبدیل شده است. هند به تازگی به لیست کشورهایی پیوسته است که به گردشگری معدن می‌‌‌بالند.
