منابع پایه در بستر فرسودگی زیرساخت‌‌‌های کشاورزی ضایع می‌شود
صنایع تبدیلی؛ شاه‌کلید امنیت غذایی
تردیدی نیست توسعه کشاورزی به توسعه اشتغال، کسب ثروت و درآمد، امنیت غذایی و از همه مهم‌تر استقلال و عدم‌وابستگی منجر می‌شود منوط به اینکه ظرفیت‌‌‌ها به درستی شناخته شده و از دو منبع مهم آب و خاک عالمانه بهره‌‌‌گیری شود. برای توسعه این بخش توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی غذایی و کشاورزی حکم شریان حیاتی را دارد. صنایع فرآوری کشاورزی می‌تواند موجب جلوگیری از ضایعات محصولات، ایجاد ارزش افزوده، افزایش سطح درآمد فعالان، ارتقای بهرهوری بخش کشاورزی، افزایش سهم اشتغال صنعتی در مناطق روستایی و جزئی از فرآیند توسعه جامعه باشد. در این راستا کارشناسان حوزه کشاورزی می‌‌‌گویند: محصولات کشاورزی عمدتا فسادپذیر بوده و نبود صنایع تبدیلی و فرسودگی زیرساخت‌‌‌ها، سبب شده تا بخش زیادی از منابع پایه و سرمایه‌گذاری‌‌‌های انجام‌شده در حوزه کشاورزی تبدیل به ضایعات شود. هدررفت محصولات کشاورزی از کشت تا مصرف، زیان مالی و معنوی بسیاری به اقتصاد کشور تحمیل کرده است.
به گفته این عده، در زنجیره تولید تا توزیع، یکی از حوزه‌‌‌هایی که نیاز به رسیدگی دارد میادین میوه و تره‌‌‌بار است. این مراکز به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز توزیع محصولات کشاورزی در ایران، نقش بسزایی در تامین مواد غذایی سالم و با‌کیفیت برای شهروندان ایفا می‌کنند که با استفاده از صنایع تبدیلی می‌توان بهرهوری این بخش را افزایش داد. با این حال، این میادین با چالش‌‌‌های متعددی از جمله فرسودگی زیرساخت‌‌‌ها، نبود استانداردهای بهداشتی، واسطه‌‌‌های متعدد و عدم‌بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های نوین روبه‌رو هستند. بسیاری از مسوولان شهری سال‌های گذشته بر ضرورت تحول در میادین میوه و تره‌‌‌بار تاکید و راهکارهای بهبود سامانه توزیع و افزایش بهرهوری آن با صنایع تبدیلی را ارائه داده‌‌‌اند، اما مشخص نیست که این موضوع چقدر در میادین میوه و تره‌‌‌بار کشور و به‌ویژه در تهران به وقوع پیوسته است.
چالش‌‌‌های موجود در میادین عرضه
در همین زمینه حسام فتحی، کارشناس اقتصادی پیش‌تر در گفت‌‌‌وگو با خبرگزاری مهر با اشاره به فرسودگی زیرساخت‌‌‌ها در بسیاری از بخشهای مرتبط با خدمات شهری گفته بود: بسیاری از میادین میوه و تره‌‌‌بار در ایران از نظر ساختاری فرسوده بوده و امکانات اولیه مانند دستگاه‌‌‌های سرمایشی، روشنایی مناسب و فضای کافی برای تخلیه بار را ندارند. حال وی با اشاره به ضرورت ایجاد زیرساخت‌‌‌های استانداردهای مدرن در برخی میادین میوه و تره‌‌‌بار ادامه داد: رعایت نکردن اصول استاندارد در بسیاری از این میادین، منجر به فساد زودهنگام محصولات و تهدید سلامت مصرف‌کنندگان می‌شود.
این کارشناس اقتصادی با اشاره به استفاده نکردن از فناوری‌‌‌های نوین در ارائه خدمات میادین میوه و تره‌‌‌بار در کلانشهرها گفت: استفاده محدود از فناوری‌‌‌های نوین مانند سامانه‌‌‌های هوشمند مدیریت انبار، ردیابی محصولات و پرداخت الکترونیکی، مانع از بهبود بهرهوری و کاهش هزینه‌‌‌ها می‌شود. وی تصریح کرد: البته در برخی شهرها مانند تهران معدود مراکزی مجهز به سامانه‌‌‌های کنترل هوشمند شده‌‌‌اند؛ اما به نظر نمی‌رسد که این سازوکار در تمامی بازارچه‌‌‌ها و میادین پیاده شده باشد. فتحی با بیان اینکه ضرورت شفافیت در قیمت‌گذاری که مانعی مهم در راستای ارائه خدمات عادلانه است، گفت: نبود یک نظام شفاف و یکپارچه برای قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی، باعث ایجاد اختلاف قیمت در بازار و سردرگمی مصرف‌کنندگان می‌شود. استفاده از فناوری‌‌‌های جدید مانند اینترنت اشیا یا هوشمندسازی ابزارهای مورد استفاده مانند ترازوها می‌تواند سازوکار لازم برای قیمت‌گذاری عادلانه را ایجاد کند.
کاهش ضایعات با هوشمندسازی فرآیند توزیع
کارشناسان معتقدند که با بهبود زیرساخت‌‌‌ها و ایجاد صنایع تبدیلی می‌توان محصولات کشاورزی را با ارزش افزوده بالا و با کیفیت در اختیار مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی قرار داد. به گفته این عده بازسازی و نوسازی میادین موجود و احداث میادین جدید با استانداردهای بین‌المللی می‌تواند مزایای گوناگون داشته باشد. به عنوان مثال بهبود وضعیت تغذیه‌‌‌ای مردم، قیمت‌گذاری عادلانه و افزایش بهرهوری اقتصاد کشاورزی از جمله مهم‌ترین آنهاست.
نقش صنایع تبدیلی کشاورزی در توسعه استان‌‌‌ها
در همین زمینه احمد نصیرینیا، کارشناس کشاورزی پیش‌تر به بازار گفته بود: صنایع و تجهیزات مرتبط با بخش کشاورزی نقش مهمی در توسعه این بخش و نیز توسعه روستایی ایفا می‌کند. شایان ذکر است صنایع تبدیلی کشاورزی سبب افزایش بهرهوری و بالا رفتن راندمان تولید در مراحل مختلف شده و به میزان قابل‌توجهی سطح تولیدات کشاورزی را افزایش می‌دهد؛ از سوی دیگر صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی با هدف جلوگیری از ضایعات و افزایش ارزش افزوده، سهم مهمی در رشد اقتصادی این بخش دارد.
حال وی می‌‌‌افزاید: بیشتر استان‌‌‌ها به علت برخورداری از اقلیم مناسب و آب و هوای چهار‌فصل، همواره پتانسیل کشت محصولات متنوع کشاورزی و تبدیل شدن به قطب اصلی کشاورزی در کشور را دارند؛ با وجود این معضلی که جلوی رونق این حوزه را در منطقه گرفته است نبود صنایع تبدیلی و بهره‌‌‌برداری از ضایعات محصولات کشاورزی است. نصیرینیا تصریح کرد: صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، ایجاد ارزش افزوده در بخش کشاورزی، افزایش سطح درآمد روستاییان، بالا بردن بهرهوری بخش کشاورزی و افزایش سهم اشتغال صنعتی به‌ویژه در مناطق روستایی و نیز به عنوان جزئی از فرآیند توسعه روستایی ایفای نقش می‌کند.
وی ادامه داد: همچنین تاسیس این صنایع گامی موثر برای تحقق توسعه منطقه و معیشت تولیدکنندگان بخش کشاورزی و باغداری خواهد بود و به همین سبب باید به طور ویژه مورد توجه مسوولان مربوطه قرار گیرند.
افزایش اشتغال از طریق راه‌‌‌اندازی صنایع تبدیلی
همچنین علی اعلایی، مدیر صنایع تبدیلی و تکمیلی سازمان جهاد کشاورزی استان ایلام اظهار کرد: صنایع تبدیلی از میزان بیکاری‌‌‌های دائمی و فصلی در مناطق روستایی کم کرده و زمینه مناسب را برای توسعه بخش کشاورزی فراهم می‌کند و به افزایش تولیدات، بهرهوری، ایجاد فرصت‌‌‌های شغلی، تامین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخشهای اقتصادی و کاهش نابرابری‌‌‌های منطقه‌‌‌ای منجر می‌شود؛ همچنین این صنایع راهی در جهت رشد اقتصادی در راستای اجرای اقتصاد مقاومتی و البته تقویت ارتباطات میان بخشهای صنعت و کشاورزی است.
وی با بیان اینکه متاسفانه صنایع تبدیلی تکمیلی در استان‌‌‌ها رونق چندانی ندارند، افزود: به علت مشکلاتی نظیر کمبود اعتبار، نبود سرمایه‌گذار و عدم‌پرداخت تسهیلات از سوی بانک‌ها، صنایع تبدیلی در استان‌‌‌ها از جمله استان ایلام آن‌گونه که باید رشد و توسعه نداشته است که البته با رایزنی‌‌‌های صورت‌گرفته و حمایت سایر دستگاه‌‌‌های اجرایی، امید داریم قدمی چشمگیر در راستای رفع این معضل برداشته شود.
سه ابر‌‌‌چالش کشاورزی و تاثیر آن بر میزان بهرهوری
در همین راستا یک کارشناس حوزه اقتصاد پیش‌تر درباره فعالیت صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی کشور در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» گفته بود: در بخش کشاورزی، برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای مشخص و تحت نقشه راه وجود ندارد؛ البته سال گذشته در مورد اصلاح الگوی کشت صحبت‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی شد، اما در ترسیم فضای کلی کشاورزی که دامداری را هم شامل می‌شود باید بررسی شود چه محصولی، کجا، با چه میزان و با چه الگو و تکنولوژی باید کشت شود. آرمان خالقی افزود: در شیوه کشاورزی باید بدانیم چگونه بذر را پرورش دهیم، با چه کودی، در چه فصلی و در چه خاکی؟ همچنین قرار است از مکانیک خاک چگونه مراقبت شود و آبیاری به چه شکلی انجام گیرد؟
وی با بیان اینکه در بخش مکانیزاسیون کشاورزی هم ضعیف عمل کرده‌‌‌ایم، ادامه داد: کشاورزی ایران همچنان سنتی است در نتیجه می‌توان گفت نسبت به دیگر کشورها عقب هستیم. این کارشناس حوزه صنایع غذایی اضافه کرد: البته در بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی خوب عمل شد، اما در کلان‌برآیند شاهد عملکرد مناسب در بخش کشاورزی نیستیم. خالقی در ادامه با اشاره به هدررفت آب در بخش کشاورزی یادآور شد: بیشترین مصرف آب کشور در بخش کشاورزی بوده و به لحاظ بهرهوری آمارها ناامیدکننده است. کشوری که به لحاظ آبی فقیر است، چرا باید این حجم ریخت و پاش آبی و سوء مصرف آب داشته باشد. این امر نشان از عدم‌‌‌مدیریت دارد و حاکی از آن است که در بحث‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کارشناسی چندان با الفبای بهرهوری آشنا نیستیم.
وی تصریح کرد: جهان به سوی آبیاری قطره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای رفته اما فقط چند درصد زمینهای کشاورزی ایران به شکل قطره‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای آبیاری می‌شود. چرا باید محصولی مانند برنج را در مناطقی مانند خوزستان یا اصفهان کشت کرد؟ شنیده می‌شود حتی در یزد برخی کشاورزان نیز مبادرت به کشت برنج کرده‌‌‌اند. اگر قرار است برنج‌‌‌کاری داشته باشیم باید مانند گندم، دیمی باشد. خالقی خاطرنشان کرد: حتی کشت برنج در محل‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مانند شمال که امروز مشکل آب دارند، غیرکارشناسی است. کشورها به سوی کشت برنج کم‌‌‌آب‌‌‌بر رفته‌‌‌اند. روش غرقابی که ما در کشت برنج به شکل سنتی داریم به نوعی منسوخ شده است. به گفته کارشناسان برنج به شکل غرقابی حدود ۱۵هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند و اگر کشت برنج به شکل خشکه‌‌‌کاری باشد این عدد به ۵ تا ۸هزار مترمکعب کاهش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌یابد.
وی در ادامه سخنان خود یادآور شد: بخش کشاورزی ایران ضمن هدررفت آب، در حوزه انرژی هم برای آبرسانی، هدررفت برق دارد. الکتروپمپ‌‌‌ها که برای استخراج آب از چاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد پرمصرف و کم‌‌‌بازده هستند. در حالی که می‌توان با استفاده از پمپ‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دیزلی میزان مصرف برق را کاهش داد. ضمن اینکه نحوه آبرسانی از نهرها و جوی‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مورد استفاده هم غیراصولی انجام می‌شود. خالقی با بیان اینکه مشکلات معیشتی سبب شده تا کشاورزان و باغداران مبادرت به نوسازی درختان در بخش باغی نکنند، گفت: هر درخت عمر مفیدی دارد و پس از کهنسالی باید با درختان جوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر جایگزین شود. امروز باغات کشور از بهرهوری خارج شده‌‌‌اند و ضرورت دارد بخشی از این درختان با کاشت نهال نوسازی شوند.
وی با اشاره به زمان مورد نیاز تا به ثمر رسیدن این نهال‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها گفت: حداقل سه سال زمان نیاز است تا نهال‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها به درختانی پربار تبدیل شوند. فشار اقتصادی باعث شده تا کشاورزان نتوانند این زمان را تحمل کنند بنابراین سعی می‌کنند با هر زحمتی است به وسیله کود و سم همچنان از این درختان بهره ببرند. در این باره وزارت جهاد کشاورزی باید به کمک کشاورزان بیاید. خالقی در ادامه سخنان خود به چالش اراضی کوچک‌‌‌مقیاس در بخش کشاورزی ایران اشاره کرد و گفت: کشور از جانب زمینهای کشاورزی کوچک‌‌‌مقیاس آسیب زیادی دیده و هنوز نتوانسته‌‌‌ایم از خرد شدن اراضی جلوگیری کنیم. در این راستا فرهنگ‌‌‌سازی نیاز است تا تجمیع رخ دهد. وی تاکید کرد: قطعات کشاورزی باید به هم پیوسته شوند تا قیمت تمام‌‌‌شده محصولات نهایی در صنایع تبدیلی رقابتی شود.
این فعال صنعت کشاورزی با بیان اینکه کشاورزی فعل و فاعل اقتصادی است و روی امنیت اقتصادی تاثیر زیادی دارد، گفت: یکی از مولفه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اصلی امنیت اقتصادی موضوع کشاورزی است. در حال حاضر کشاورزان ایرانی گندم را در قطعات خرد در ایام مختلف کاشته و در ایام مختلف نیز برداشت می‌کنند بنابراین نمی‌توان انتظار بهرهوری داشت. خالقی گفت: زمین با قطعات بزرگ که استفاده از کمباین برای برداشت محصول را دارای صرفه اقتصادی کند کم است، از این‌رو محصول استراتژیکی مانند گندم با قیمتی بالاتر از نرخ جهانی در کشور تولید و تامین می‌شود. وی اضافه کرد: در ادامه این زنجیره صنایع پایین‌‌‌دستی و صنایعی که این محصولات مواد اولیه آنها به شمار می‌رود نمی‌توانند با قیمت رقابتی فعالیت داشته باشند. حتی در بازار داخل هم مردم قادر به استفاده از این کالاهای تبدیلی نیستند. در حال حاضر نان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فانتزی و نان باگت با آرد آزاد تهیه می‌شود قطعا اگر قیمت مناسب داشته باشد رفاه بیشتری برای جامعه به ارمغان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌آورد.
این کارشناس حوزه اقتصاد تصریح کرد: قیمت غیر‌‌‌رقابتی هزینه بالا را به تمام زنجیره تولید تحمیل می‌کند. بنابراین بخش کشاورزی به دلیل نداشتن سند راهبردی در حال زیان و آسیب است. در حالی که وزارت جهاد کشاورزی با یک سلسله اقدامات و تغییرات مانند یکپارچه‌‌‌سازی اراضی یا حداقل کشت یک محصول در این زمین‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها که به سود کشاورز هم خواهد بود می‌تواند جلوی این آسیب را بگیرد. ضمن اینکه باید بازار آن را هم تضمین کند. خالقی افزود: نوسازی تجهیزات و ماشین‌‌‌آلات کشاورزی از دیگر ضروریات این بخش برای توسعه صنایع تبدیلی است تا مواد اولیه موردنیاز با قیمت رقابتی به دست تولیدکننده نهایی برسد. علاوه بر اینکه روی حوزه سلامت محصولات هم باید تلاش بیشتری کرد تا بازار صادرات هم رونق بگیرد.
تاثیر صنایع تبدیلی در بالا رفتن ارزش افزوده
در فرآوری، ایران جزو کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود که همین امر خسارات فراوانی را متوجه کشورمان کرده است. توسعه صنایع با هدف عرضه در بازار داخلی و سرمایه‌گذاری بدون توجه به ظرفیتهای موجود و نیاز‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و تقاضا‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بازار، باعث بلااستفاده ماندن بخشی از ظرفیت تولید و افزایش هزینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های صنایع تبدیلی می‌شود و نشانگر عدم‌‌‌برنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ریزی درست است. در حال حاضر محصولات کشاورزی به صورت خام و فرآوری‌‌‌نشده صادر می‌شود که با رونق و توسعه صنایع کشاورزی و مطابقت تولید با استانداردهای جهانی می‌توان بازار‌‌‌‌‌‌‌‌‌های صادراتی بهتر و ارزش افزوده بیشتری را به دست آورد.
به گفته کارشناسان حوزه کشاورزی و دامپروری اهمیت صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی را زمانی بیشتر درمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌یابیم که توجه کنیم پس از صنایع سنگین، صنایع غذایی از نظر وسعت و گستردگی دومین مقام را در جهان دارا هستند که صنایع غذایی استراتژیک مانند غلات، قند، لبنیات و روغن را نیز در بر می‌گیرد، در ضمن با توجه به میزان ارزش افزوده در صنایع کشاورزی که با ارزش افزوده در صنایع پتروشیمی برابری دارد، با جایگزینی صدور این محصولات به جای صادرات قسمتی از نفت می‌توان به شکوفایی اقتصادی نزدیک‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر شد. در حال حاضر به دلیل نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی به مقدار لازم در بخش کشاورزی، کشاورزان با ریسک، تولید می‌کنند در صورتی که توسعه صنعت کشاورزی علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان، باعث تنظیم بازار و ثبات قیمت‌ها می‌شود. بازاریابی و بازاررسانی یکی از ارکان اساسی توسعه بخش کشاورزی است.
بخش مهمی از بازاریابی محصولات کشاورزی، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات کشاورزی است، اما این صنایع هنوز در زیربخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف توسعه نیافته است در صورتی که توسعه آن مزایای بسیاری از جمله افزایش تولید، گسترش بازار‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و متنوع شدن محصولات و... را به همراه خواهد داشت.
با تاسیس صنایع فرآوری محصولات کشاورزی، کارخانه‌‌‌ها می‌توانند با کشاورزان قرارداد ببندند و با قیمت مشخص و تضمین‌‌‌شده محصول را بخرند در حالی که هم‌‌‌اکنون به دلیل نبود این صنایع(زیرساخت‌‌‌های مناسب در این رابطه)، کشاورزان با ریسک تولید می‌کنند. ایجاد صنایع فرآوری محصولات کشاورزی و دامی از ضایعات محصول به‌‌‌خصوص برای محصولاتی همچون پیاز، سیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌زمینی، گوجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌فرنگی و... که فسادپذیری بالایی دارند و در فصولی از سال تولید زیادی دارند جلوگیری می‌کند. توسعه صنعت فرآوری و بسته‌‌‌بندی، زنجیره بازاریابی در بخش کشاورزی را کامل می‌کند و همچنین باعث اشتغال فارغ‌‌‌التحصیلان و دست‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندرکاران بخشهای مرتبط با کشاورزی می‌شود و از طرف دیگر بهبود کیفیت محصولات کشاورزی و همچنین زمینه انتخاب مصرف‌کننده را گسترش می‌دهد.
