همزمان با اختتامیه پنجمین جایزه ملی کتاب سال جوانان، در نشستی تخصصی مطرح شد
چالشهای حکمرانی انرژی
در این نشست، کارشناسان حوزه انرژی، ابعاد پنهان و آشکار ناترازی انرژی در کشور، پیامدهای تداوم سیاستهای فعلی و سناریوهای پیشروی اقتصاد ایران را بررسی کردند و بر ضرورت تغییر در حکمرانی انرژی در کشور تاکید کردند. در ادامه این رویداد، با اهدای جوایز به نویسندگان و پژوهشگران برگزیده، از آثار برتر پنجمین دوره «کتاب سال جوانان» تقدیر شد.
در اختتامیه این مراسم آیین بزرگداشت علی شمس اردکانی، اقتصاددان و مشاور عالی مدیرعامل تدکو، با عنوان «جوان دیروز، فرزانه امروز» برگزار شد. در این مراسم علی عبدالعلیزاده، دستیار ویژه رئیسجمهور، بیژن نامدار زنگنه، وزیر اسبق نفت، بهمن صالحی جاوید، مدیرعامل تدکو و رئیس جشنواره ملی نوآوریهای انرژی و فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین، حضور داشتند. در این آیین، شمس اردکانی با مرور بیش از شصت سال فعالیت علمی و اجرایی خود در حوزه اقتصاد و صنعت انرژی کشور، به تشریح تجربهها، چالشها و فراز و فرودهای سیاستگذاری در این حوزه پرداخت و بر اهمیت حفظ و بهرهگیری از سرمایه علمی و تجربی در تصمیمسازیهای کلان اقتصادی تاکید کرد.
ضرورت واقعیسازی قیمت انرژی
محمد صادق الحسینی، کارشناس اقتصادی، در ابتدای گفتوگو گفت: « اصلاحات انرژی در ایران دیگر موضوع سیاستگذاری نیست، بلکه به یک اجبار سیاستی تبدیل شدهاست. سیاستگذاری زمانی معنا دارد که امکان انتخاب وجود داشته باشد. امروز با قطعی حدود ۱۱۰ روزه برق و گاز در تابستان و زمستان، دیگر انتخابی پیشروی کشور نیست که بین بهینهسازی، راهکارهای غیرقیمتی یا گزینههای دیگر تصمیم گرفتهشود. در ۱۵ سال گذشته ایران با انواع سیاستهای غیرقیمتی، عملا به سرآمد این نوع مداخلات تبدیلشده، اما نتیجه آن چیزی جز تعمیق بحران انرژی نبودهاست.»
او با اشاره به ریشههای ناترازی انرژی تشریح کرد: «سالها سرکوب قیمت انرژی باعث ایجاد ناترازی شدهاست. وقتی قیمت که تنظیمکننده بازار است دستکاری میشود، این معنا را دارد که تعادل عرضه و تقاضا برهم خوردهاست. در شرایطی که دولت هم مالک و هم مجری است، این ناترازی تشدید میشود. وقتی قیمت پایینتر از نقطه تعادلی نگه داشته میشود، تقاضا افزایش مییابد، فشار به بودجه دولت وارد میشود و شکاف عرضه و تقاضا بر اساس تجربه و علم اقتصاد، مدام بیشتر میشود.»
صادقالحسینی گفت: «تعادل قیمتهای نسبی بر هم خوردهاست. بهینهسازی زمانی امکانپذیر است که قیمتها واقعی باشد تا انگیزه اقتصادی برای صرفهجویی و سرمایهگذاری ایجاد شود. در دنیا نمونهای از بهینهسازی دولتی وجود ندارد مگر آنکه قیمتها واقعی شده باشند و دولت فقط با ابزارهای تسهیلگر به این فرآیند کمک کند.»
او گفت: «امروز کشور با کمبود روزانه حدود ۲۰میلیون لیتر بنزین مواجه است. تنها سه سال گذشته، ۱۲میلیارد دلار برای واردات سوخت هزینهکردهایم؛ رقمی که کسری واقعی ارزی دولت محسوب میشود. سوخت را با قیمت ۷۰ تا ۸۰ سنت خریدهایم و با ۱ تا ۲ سنت به مصرفکننده فروختهایم. در این شرایط طبیعی است که این شکاف خود را در قالب تورم نشان دهد.»
صادقالحسینی ادامه داد: «امسال کسریبودجه دولت حدود ۱۵۰۰ همت است. همان ۱۲میلیارد دلار واردات سوخت میتوانست بخش قابلتوجهی از این کسری را پوشش دهد و اگر این اتفاق میافتاد، بهجای تورم ۵۰درصدی، امروز تورم زیر ۱۵درصد بود. از سوی دیگر معادل ۱۲۷میلیارد دلار یارانه پنهان انرژی پرداخت میشود که میتوانست درآمد صادراتی برای کشور ایجاد کند، اما به دلیل قیمتهای بسیار پایین، عملا آن را رایگان به مردم و صنایع دادهایم و در بودجه هم به قیمت واقعی ثبت نکردهایم»
او با نقد مقایسههای رایج درباره اندازه دولت گفت: «بودجه امسال ۶۵۰۰ همت است. اگر این عدد را مبنا قراردهیم، معادل ۱۴درصد تولید ناخالص داخلی عنوان میشود و از این طریق نتیجه میگیرند که دولت ایران کوچک است، اما در این محاسبه، هزینه پنهان یارانه انرژی که حدود ۱۲۷میلیارد دلار است، اصلا لحاظ نمیشود. اگر این رقم را اضافه کنیم، نسبت بودجه دولت به تولید ناخالص داخلی به حدود ۶۰درصد میرسد و دولت ایران جزو ۵ دولت بزرگ جهان قرار میگیرد.
اگر همین منابع بهصورت مستقیم به مردم میرسید، بهطور متوسط روزانه حدود ۵ دلار بر مبنای قدرت خرید به هر ایرانی تعلق میگرفت و امروز هیچکس در فقر مطلق زندگی نمیکرد.» صادقالحسینی گفت: «اگر قرار باشد قیمتها واقعی شود، چهار حامل اصلی انرژی باید بهطور متوسط ۴۲ برابر شوند. منطق اقتصادی میگوید این کار باید تدریجی باشد، اما با تورم ۵۰درصدی کشور، اگر بخواهیم سالانه ۳۰درصد بالاتر از تورم افزایش قیمت داشته باشیم، این فرآیند ۲۷ سال طول میکشد و به ۲۷ شوک پیاپی نیاز دارد؛ شوکهایی که اقتصاد در همان سالهای ابتدایی توان تحمل آن را نخواهد داشت.»
او در پایان با اشاره به تجربه سایر کشورها، گفت: «با این روند، امسال حدود ۳۵درصد کشور برق و گاز نداشته و در سالهای آینده باید انتظار داشت این رقم به ۶۰ تا ۷۰درصد برسد، بنابراین راهحل نمیتواند افزایش تدریجی قیمتها باشد. تنها راه، افزایش یکباره و واقعیسازی قیمتهاست. در رویکرد تدریجی، ذینفعانی وجود دارند که در میانه راه، روند واقعیسازی قیمتها را متوقف میکنند و اجازه نمیدهند اصلاحات به سرانجام برسد».
مانع رشد اقتصادی ایران
در ادامه علیرضا کفشکنان، کارشناس اقتصادی، گفت: «پس از عبور از دوره طلایی اقتصاد ایران که در آن تورم ۲درصدی و رشد اقتصادی دو رقمی را تجربه کردیم، از اوایل دهه۵۰ و همزمان با شوک افزایش قیمت نفت، شاهد افول تدریجی اقتصاد کشور بودهایم.»
او ادامه داد: «در حوزه برق، مجموع تولید در پیک حدود ۶۵ هزار مگاوات است، درحالیکه مصرف (طبق آمار رسمی توانیر که البته واقعی نیست) به حدود ۸۰ هزار مگاوات تقاضا میرسد. در بخش گاز نیز حدود ۸۵۰میلیون مترمکعب توان تولید داریم، اما مصرف در پیک سرما به بیش از یکمیلیارد و ۱۰۰میلیون مترمکعب رسیده است. در مجموع، تولید و مصرف سالانه حدود ۲۵۰میلیارد مترمکعب است که نشاندهنده کمبودی نزدیک به ۶۵میلیارد مترمکعب در حوزه گاز است.
دلیل اینکه در حال حاضر و در پاییز با خاموشی گسترده مواجه نیستیم، مازوتسوزی نیروگاهها و برخی صنایع است که به آلودگی شدید محیطزیستی منجر شدهاست.» او افزود: «تجربههای موفقی مانند نروژ قابلتوجهاند. آنها اجازه دادهاند قیمت حاملهای انرژی در چارچوب نظام عرضه و تقاضا تعیین شود، منابع حاصل را پسانداز کردهاند و عواید آن را در اختیار مردم قرار دادهاند. ما نیز باید از اداره دولتی مستقیم منابع فسیلی عبور کنیم.»
لزوم حکمرانی عملگرا در حوزه انرژی
در ادامه این نشست تخصصی، داور نظری، معاون نوآوری و اقتصاد دانشبنیان شستا، با نگاهی انتقادی به شیوه مواجهه سیاستگذار با بحران انرژی، گفت: «پس از جنگ، مساله انرژی دومین مساله مهم کشور است.
در کشور یک رویکرد نهادینه وجود دارد که هر زمان کشور با یک مشکل مواجهشده، حل آن آنقدر به تعویق انداخته میشود تا ابتدا به چالش، سپس به مساله و در نهایت به بحران تبدیل شود. وقتی بحران شکل میگیرد، تازه بهدنبال راهحلهایی هستیم که نه حاصل فکر جمعی داخلی و نه متناسب با شرایط کشور است.»
معاون نوآوری و اقتصاد دانشبنیان شستا گفت: «این نوع حکمرانی در حوزه انرژی، بیش از آنکه حلکننده مسائل باشد، تماشاگر چالشهاست. حکمرانی توانگر، نوعی حکمرانی است که بهجای تماشا، برای حل مساله قدم برمیدارد و از ابزارهای اجرایی موجود استفاده میکند.» نظری ادامه داد: «در سال ۱۳۸۴ کشور با مساله واردات ۲۷میلیون لیتر بنزین مواجه بود.
در آن مقطع، بدون افزایش قیمت بنزین و بدون گرهزدن مساله به رساندن قیمت به فوب خلیج فارس، با بهکارگیری فناوری کارت سوخت، مسیر متفاوتی انتخاب شد. در تیرماه ۱۳۸۶، زمانیکه برای هر ایرانی سهم مشخصی از بنزین تعیین شد تا همه بتوانند از این منبع بهرهمند شوند، مصرف بنزین از حدود ۸۵میلیون لیتر در روز به حدود ۵۹میلیون لیتر رسید و کشور از واردات بنزین بینیاز شد. تنها به دلیل محدودیتهای فناوری تولید پتروشیمی، واردات بنزین سوپر ادامه داشت. پس از گذشت حدود ۱۰ سال، مصرف بنزین تازه به همان عدد بازگشته است.»
معاون نوآوری و اقتصاد دانشبنیان شستا گفت: «از سال ۱۳۸۶ تا امروز، حقوق و دستمزد بهطور مداوم افزایش یافتهاست، اما اگر در همان مقطع مجلس میپذیرفت که بهجای ثابت نگه داشتن قیمت حاملهای انرژی، این قیمتها بهدرصدی از افزایش حقوق و دستمزد متصل شود، امروز با بخش قابلتوجهی از ناترازی انرژی مواجه نبودیم. ارائه راهکارهایی که از ابتدا قابلیت اجرا ندارند، نتیجهای جز انفعال سیاستگذار ندارد. راهکارهایی که در حوزه انرژی مطرح میشود باید ما را از حکمرانی تماشاگرانه دور کند و به سمت حکمرانی توانگر سوق دهد.»
این مقام مسوول با اشاره به ضرورت تصمیمگیری در فرآیند بودجهریزی گفت: «از همین امسال که بودجه به مجلس ارائه میشود، رئیس سازمان برنامه و بودجه میتواند بهصورت شفاف اعلام کند که قیمت حاملهای انرژی متناسب با میزان افزایش حقوق و دستمزد تعدیل خواهد شد.» نظری در پایان، به راهکار دوم مورد نظر خود اشاره کرد و گفت: «در گام بعدی باید سهمیه انرژی مردم ایران به خودشان تخصیص داده شود. یارانه انرژی باید به خانوار تعلق بگیرد تا مردم بتوانند خودشان تصمیم بگیرند این یارانه را در کدام بخش مصرف کنند. چنین رویکردی، هم عدالتمحور است و هم میتواند به اصلاح الگوی مصرف انرژی در کشور کمک کند.»
جوان دیروز، فرزانه امروز
در رویداد پنجمین جایزه ملی کتاب سال جوانان، با اعطای جوایز به نویسندگان و پژوهشگران برگزیده، از آثار برتر این دوره تقدیر شد. در این مراسم، ترجمه کتاب «برنامهریزی احتمالی توسعه سیستم قدرت در حضور منابع انرژی تجدیدپذیر و سیستمهای ذخیره انرژی»، نوشته جاسئوک چوی و کوانگ ای. لی، بهعنوان کتاب برگزیده حوزه مدیریت انرژی رونمایی شد. همچنین ترجمه کتاب «مدیریت و راهبری انرژی در ریزشبکههای هوشمند»، نوشته شهرام جدید و علی جانی، بهعنوان اثر برگزیده بخش ویژه مدیریت انرژی انتخاب شد. 
در مراسم اختتامیه این رویداد، آیین بزرگداشت علی شمس اردکانی، اقتصاددان و مشاور عالی مدیرعامل شرکت تدکو، با عنوان «جوان دیروز، فرزانه امروز» برگزار شد. در این مراسم علی عبدالعلیزاده، دستیار ویژه رئیسجمهور، بیژن نامدار زنگنه، وزیر اسبق نفت، بهمن صالحی جاوید، مدیرعامل تدکو و رئیس جشنواره ملی نوآوریهای انرژی، و فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین، حضور داشتند.
علی شمس اردکانی در این آیین، با مرور خاطرات و تجربیات خود در بیش از شصت سال فعالیت علمی در حوزه اقتصاد و صنعت انرژی کشور، از قول اندیشمندی آمریکایی گفت: «هر فرزانهای که پا به سن میگذارد، کتابخانهای در حال سوختن است. من کتابی را به آتش نکشیدهام و از کسانی که کتاب را سوزاندهاند، دلگیر هستم.» فریدون مجلسی نیز با تقدیر از خدمات شمس اردکانی و با نقلقولی از دن شیائوپینگ، سیاستمدار چینی، اظهار کرد: «مهم نیست گربه سیاه باشد یا سفید، مهم این است که موش بگیرد. امروز در کشور ما، اغلب افرادی که عمر خود را صرف یادگیری کردهاند و توان حل مسائل را دارند، کنار رفتهاند و در مقابل، برخی مسوولیتها به کسانی سپرده شده که توان مواجهه با چالشهای کشور را ندارند.»
بهمن صالحی جاوید، مدیرعامل تدکو، نیز با قدردانی از خدمات علمی و حرفهای شمس اردکانی گفت: «ایشان در دهه نهم زندگی پربرکت خود به من آموختند که میتوان در این سن نیز انرژی، انگیزه، دانش و تجربه را همزمان بهکار گرفت. او پیوند علم، عمل و خلاقیت را حفظ کردهاست. انسان با امید زنده است و ایشان این امید را در دل ما زنده نگه میدارند.»
