روغن پایه؛ ماده اولیه روانکاری

در صنعت برای جلوگیری از سایش و اصطکاک سطوح متحرک در تماس با هم از روانکاری استفاده می‌شود. سیالات روانکار این وظیفه را بر عهده دارند. برای تولید روانکارها از روغن پایه (بیش از 95 درصد وزنی) و مواد افزودنی بسته به نوع خواص مورد نیاز استفاده می‌شود. ماده اولیه برای تولید روغن پایه لوبکات است که در پالایشگاه‌های نفت تهیه می‌شود. برای تولید روغن‌های نهایی جهت کاربردهای مختلف لوبکات در شرکت‌های پالایشگاه روغن طی فرآیندهایی به روغن پایه تبدیل شده و سپس مواد افزودنی به آن اضافه می‌شود. بسته به نوع فرآیند مورد استفاده در پالایشگاه‌های روغن برای خالص‌سازی، روغن‌های پایه به 5 دسته مختلف تقسیم می‌شوند که گروه‌های یک تا 3 بیشترین کاربرد را در جهان دارند(بیش از 90 درصد تقاضای روغن‌های پایه).  روغن‌های گروه‌های بالاتر از کیفیت بالاتری برخوردارند و روند تقاضای جهانی روغن به سمت گروه‌های بالاتر است، بنابراین بسیاری از تولید‌کنندگان روغن پایه گروه یک به دنبال بازطراحی و ارتقای واحد خود هستند.

در کشور ما 4 تولید‌کننده روغن پایه فعالیت دارند که عبارتند از: نفت سپاهان، نفت بهران، نفت ایرانول و نفت پارس. تکنولوژی تولید هر چهار تولید‌کننده مبتنی بر تولید روغن‌های پایه گروه یک است. ظرفیت تولید این 4 شرکت به شرح جدول زیر است. جدول شماره یک ظرفیت تولید چهار پالایشگاه روغن در ایران را نشان می‌دهد. بزرگ‌ترین پالایشگاه روغن کشور نفت سپاهان است و پس از آن به ترتیب نفت ایرانول، نفت بهران و نفت پارس در جایگاه‌های بعدی قرار می‌گیرند. محصولات اصلی تولیدی هر 4 پالایشگاه انواع روانکار شامل روغن پایه، روغن موتور بنزینی، روغن موتور دیزلی، روغن‌های صنعتی، اکسترکت هستند و در کنار آنها گریس، ضدیخ و پارافین و اسلاک واکس نیز تولید می‌شود.

محصول اصلی تولیدی در این چهار شرکت انواع روانکار است. طبق صورت‌های مالی سالانه منتهی به 29 اسفند 1399 این چهار شرکت جمعا 189,842,548 میلیون ریال انواع روانکارها را فروخته‌اند که 115,275,291میلیون ریال فروش داخلی و 74,567,257 میلیون ریال فروش صادراتی بوده است. بیشترین سهم از مجموع ارزش فروش روانکارها مربوط به «شبهرن» بوده و پس از آن به ترتیب «شسپا»، «شرانول» و «شنفت» در جایگاه‌های بعد قرار می‌گیرند. از منظر ترکیب فروش داخلی و صادراتی، بیشترین سهم بازار داخل متعلق به «شبهرن» با 37 درصد مبلغ فروش است. پس از آن «شرانل» (25 درصد)، «شسپا» (23 درصد) و نهایتا «شنفت» (16 درصد) قرار می‌گیرند. سهم از صادرات انواع روانکار «شسپا» از سایر رقبا بالاتر است‌(39 درصد) و پس از آن «شرانل»‌(24 درصد)، «شنفت»(19 درصد) و «شبهرن»‌(18 درصد) قرار می‌گیرند.

ترکیب بهای تمام شده‌

ترکیب بهای تمام شده این شرکت‌ها تا حد زیادی مشابه است و بیش از 90 درصد بهای تمام شده را مواد مستقیم مصرفی تشکیل می‌دهد و پس از آن سربار و دستمزد قرار می‌گیرند.  ترکیب بهای تمام شده برای چهار شرکت در جدول شماره 3 آمده است.در مواد مستقیم مصرفی بیشترین سهم مربوط به لوبکات است که البته با توجه به ترکیب فروش هر شرکت درصد لوبکات از بهای مواد مستقیم مصرفی متغیر است. به طوری‌که هر چه شرکت در ترکیب فروش محصولات نهایی بیشتری داشته باشد سهم لوبکات از بهای تمام شده مواد مستقیم کاهش می‌یابد. جدول شماره 4 سهم لوبکات از بهای تمام شده مواد مستقیم مصرفی برای هر یک از شرکت‌ها را نشان می‌دهد.  نرخ لوبکات بر اساس نرخ نفت کوره فوب خلیج فارس و نرخ دلار نیمایی و از فرمول زیر تعیین می‌شود.

نرخ لوبکات = نرخ نفت کوره × ۱۵/ ۱ × ۹۵/ ۰ × نرخ دلار نیمایی

با نوسانات نرخ نفت کوره فوب خلیج فارس و همچنین نرخ دلار نیمایی بهای تمام شده لوبکات مصرفی نیز دچار تغییراتی می‌شود و در صورت افزایش شرکت ناگزیر از افزایش نرخ محصولات موتوری خواهد بود که برای آن اخذ مجوز از سازمان حمایت لازم است.  با توجه به تغییرات نرخ لوبکات و همچنین مجوزهای افزایش نرخ فروش محصولات که به صورت دوره‌ای اعمال می‌شود، حاشیه سود شرکت‌ها نیز تغییر می‌کند.

حاشیه سود

حاشیه سود ناخالص، حاشیه سود عملیاتی و حاشیه سود خالص هر 4 شرکت در جدول شماره 5 مشهود است. همان‌طور که مشاهده می‌شود بیشترین حاشیه سود عملیاتی متعلق به نفت پارس بوده و پس از آن نفت ایرانول و سپس به‌طور مشترک نفت سپاهان و نفت بهران قرار می‌گیرند.با توجه به تغییرات نرخ لوبکات و همچنین مجوزهای افزایش نرخ فروش محصولات که به صورت دوره‌ای اعمال می‌شود، حاشیه سود شرکت‌ها نیز تغییر می‌کند. در نمودار گزارش تغییرات حاشیه سود عملیاتی هر چهار شرکت در 5 سال اخیر مشهود است. نفت بهران با کاهش قابل ملاحظه حاشیه سود همراه بوده اما وضعیت سه شرکت دیگر با بهبود نسبی همراه شده است. همان‌طور که از این نمودار پیداست در سال 1399 بیشترین حاشیه سود عملیاتی مربوط به نفت پارس بوده است و پس از آن نفت ایرانول قرار دارد و نفت سپاهان و نفت بهران با مقدار حاشیه سود مساوی در جایگاه بعد قرار دارند.

عوامل تاثیرگذار بر صنعت

از جمله مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر سودآوری شرکت‌های تولید‌کننده روانکارها می‌توان به تغییرات نرخ لوبکات ناشی از تغییرات قیمت نفت به عنوان نهاده اصلی تولید و سایر نهاده‌ها، تغییرات نرخ دلار و همچنین قیمت‌گذاری دستوری توسط سازمان حمایت اشاره کرد. افزایش نرخ نفت خام و در پی آن افزایش نرخ لوبکات منجر به بیشتر شدن بهای تمام شده محصولات تولیدی در کنار افزایش سایر هزینه‌های ناشی از تورم شود.  از سوی دیگر تحریم‌های مربوط به عملیات بانکی، تحریم‌های مربوط به حمل و نقل، تحریم‌های مربوط به دانش فنی و تغییرات مقررات دولتی می‌توانند تاثیر منفی بر شرکت‌های گروه داشته باشند.

*جداول تحلیلی این گزارش در ستون همین صفحه درج شده است.