صنایع قند و شکر که شرکت‌های آن در بورس با حرف آغازین «ق» شناخته می‌شوند، دارای ۲۱ شرکت در بورس و فرابورس است. ارزش بازار این صنعت طبق آخرین اطلاعات ۱/ ۱۹ هزار میلیارد تومان است که حدود ۴۷/ ۰ از ارزش کل بازار را به خود اختصاص می‌دهد. شرکت‌های این مجموعه عموما در تولید سه محصول شکر سفید از چغندر و نیشکر، تفاله خشک و ملاس فعالیت می‌کنند. شکر سفید مصارف زیادی در صنایع تولید قند، غذایی و آشامیدنی، قنادی‌ها و دیگر مصارف عام در میان خانوارها دارد. تفاله خشک هم که در فرآیند تولید شکر از چغندر به‌دست می‌آید برای خوراک دام استفاده می‎‎شود. ملاس هم عمدتا در الکل‌سازی، خمیر پایه و دامپروری مصرف می‌شود. این صنعت از جمله صنایعی است که بیشترین ارتباط را با حلقه‌های پیشین و پسین در زنجیره تولید اقتصادی ملی دارد و یکی از صنایع تبدیلی مهم کشاورزی به حساب می‌آید. مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده مدیریت زنجیره تامین صنعت قند و شکر عبارتند از: بخش کشاورزی (چغندر و نیشکر) به‌عنوان تامین‌کننده، بخش صنعت (تجهیزات سرمایه‌ای) و بخش حمل و نقل و بازرگانی.

طبق آمارها تقاضای سالانه داخلی برای شکر حدود ۲/ ۲ میلیون تن است که گفته می‌شود، تا پیش سال ۹۸ از این مقدار شرکت‌های داخلی توانایی پوشش ۹۱ درصد را داشتند.

نوسانات تولید چغندر

در چرخه تولید قند و شکر مهم‌ترین گام، تامین نهاده‌های اولیه آن یعنی چغندرقند و نیشکر است و به همین دلیل این صنعت وابستگی بسیار شدیدی به کشاورزی دارد و توانایی‌ها و پتانسیل‌های موجود در زمینه زراعت این محصولات مستقیما بر این صنعت تاثیرگذار است. در این بین سهم هر کدام از نهاده‌های چغندرقند و نیشکر در میزان تولید قند و شکر به ترتیب ۵۲ و ۴۸ درصد است. علاوه بر بخش کشاورزی، عوامل دیگری همچون میزان تعرفه و مقدار واردات شکر، سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری دولت برای مواد اولیه و محصولات بر حیات این صنعت بسیار تاثیرگذارند. همان طور که اشاره شد میزان عرضه داخل به‌طور کامل جوابگوی میزان تقاضای بازار نیست، بنابراین به منظور رفع این شکاف، دولت و بخش خصوصی به دنبال واردات شکر خواهند بود. از آنجا که شکر تولید داخلی از لحاظ قیمت قدرت رقابت با مشابه خارجی را ندارد، لذا رابطه بین میزان واردات و تعرفه‌های گمرکی با میزان تولید و فروش این صنعت رابطه‌ای معکوس خواهد بود. با توجه به پوشش ۹۱درصدی میزان تقاضای داخل با تولید داخلی، انتظار می‌رفت که در سال‌های زراعی ۹۸ و بعد از آن کشور از نظر برابری میزان تولید با تقاضا به تعادل نسبی برسد. اما برای رسیدن به این تعادل مسائلی مانند روند کم‌آبی و خشکسالی موجود در کشور و دیگر ریسک‌هایی که در این گزارش به آنها اشاره خواهد شد، وجود دارد.

آن‌طور که آمارها نشان می‌دهد در سال ۹۸ تولید چغندرقند نسبت به سال ۹۷ حدود۵۰ درصد کاهش یافته است. این رقم از ۱/ ۷ میلیون تن در سال ۹۷ به ۷/ ۳ میلیون تن در سال ۹۸ رسیده است. در گزارش تفسیری شرکت قند اصفهان از این موضوع به‌عنوان یکی از ریسک‌های رقبا یاد کرده است. در این گزارش گفته شده که با توجه به کاهش چشمگیر کشت چغندر قند در سال قبل در کل کشور شرکت‌های رقیب برای تکمیل ظرفیت تولید خود با پرداخت‌هایی مازاد بر نرخ تضمین‌شده تحت عناوین کمک کرایه و پاداش به چغندرکاران باعث افزایش قیمت مواد اولیه  و در نهایت به افزایش بهای تمام شده منجرشده است. البته این موضوع از نگاه کشاورزانی که از قیمت خرید محصول و همین‌طور پرداخت دیرهنگام مطالبات خود همواره ناراضی بودند، متفاوت است. از نظرگاه کشاورزان افزایش محصول تولیدی در سال‌های ۹۶ و ۹۷ باعث شد بسیاری از آنها موفق به فروش محصول خود نشوند و این موضوع را به‌عنوان یکی از عوامل اصلی بی‌رغبتی به زراعت چغندر نام می‌برند.

این موضوع باعث شد مجموع تولید قند و شکر از چغندر و نیشکر به زیر یک میلیون تن در سال ۹۸ برسد. این رقم در سال ۹۶ دو میلیون تن و در سال ۹۷ حدود ۵/ ۱ میلیون تن بوده است. آمار نهایی بهره‌برداری بخش چغندری سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد تولید شکر از دو محصول بهاره و پاییزی این محصول به میزان ۷۶۷ هزار تن بوده است. براساس آمارها میزان تولید شکر تا پایان دی امسال حدود یک میلیون تن بوده است. از همین رو برای پرکردن کسری تولید، حدود یک میلیون تن دیگر شکر به کشور در سال جاری وارد شده است.

ریسک‌های اصلی قندی‌ها

سوال اصلی در اینجا این است که چرا روند تولید شکر در ایران برخلاف انتظارها رو به کاهش رفته است؟ در ادامه به مهم‌ترین مسائل و ریسک‌های این صنعت پرداخته می‌شود.

با توجه به دستوری بودن قیمت ورودی و خروجی در این صنعت توسط دولت، شرکت‌های فعال در آن توانایی چندانی برای تمرکز بر مزیت قیمت محصولات و به‌طور کلی استراتژی‌های بازاریابی ندارند.

یکی دیگر از مسائل این حوزه که اهالی این صنعت از آن یاد می‌کنند، عدم همسانی قیمت‌گذاری در نهاده‌ها و محصولات این شرکت‌ها است، هرچند نگاهی به روندهای رشد این دو نشان می‌دهد تغییرات آنها همواره در بازه‌های میان‌مدت همسو بوده‌اند و طی چندسال به تعادل رسیده‌اند.

شیب افزایش قیمت چغندر در سال ۹۵ نسبت به سال ۹۴ دو برابر شده و این در حالی است که قیمت شکر با همان مفروضات حدود ۱۰ درصد افزایش داشته است. این افزایش دو برابری در آن مقطع باعث شد که حاشیه سود شرکت‌های قندی کاهش چشمگیری داشته باشد. بعد از سال ۹۵ سعی شد درصد افزایش‌ها به یکدیگر نزدیک شده و شرکت‌ها توجه خاصی به کاهش هزینه‌ها و افزایش راندمان کاری خود داشته باشند. اما طی دو سال گذشته این سیاست تغییر کرده به‌طوری که قیمت قند و شکر بیشتر از قیمت چغندر افزایش یافته است.

یکی دیگر از منابع ریسک این شرکت‌ها به نوسانات نرخ ارز برمی‌گردد. بخشی از فعالیت‌های اصلی شرکت شامل مواد اولیه داخلی (چغندرقند) ارتباط مستقیم با نرخ ارز ندارد و صرفا بخش واردات بذر چغندرقند و بخشی از قطعات و ماشین‌آلات متاثر از تغییرات نرخ ارز به‌صورت مستقیم است، با این حال در رابطه با واردات شکر خام نرخ ارز اثر مستقیم و بر اساس حجم واردات اثر بااهمیت در فعالیت‌های شرکت دارد، مضاف بر اینکه نوسانات نرخ ارز به‌صورت غیرمستقیم نیز بر عملیات شرکت‌ها تاثیر دارد. بسیاری از شرکت‌های این گروه علاوه بر تولید شکر از چغندر و نیشکر، در فصول بیکاری شکر خام تصفیه می‌کنند. عمدتا ارزهای مورد نیاز شرکت‌ها در سال‌های قبل با نرخ دولتی تامین می‌شد، اما برای سال مالی آتی تامین ارز دولتی برای واردات شکر خام از طرف مراجع مسوول حذف شده و واردات با نرخ ارز نیما صورت می‌گیرد که به شدت بر حجم واردات اثرگذار است.

یکی دیگر از ریسک‌هایی که می‌تواند متوجه این صنعت شود، بحث انرژی است. در فصول سرد سال احتمال قطعی سوخت اصلی (گاز مصرفی) وجود دارد، از همین رو برخی شرکت‌ها استفاده از سوخت جایگزین نفت کوره را پیش‌بینی می‌کنند که این موضوع به دلیل آلودگی زیست‌محیطی خود تبدیل به یک مساله بزرگ شده است.

نگاهی به سه شرکت اصلی گروه

همان‌طور که گفته شد ارزش کل بازار شرکت‌های قندی در بورس ۱۹ هزار میلیارد تومان است. بیش از ۶۰ درصد این ارزش ( ۱۲ هزار میلیارد تومان) مربوط به سه شرکت قند ثابت خراسان (قثابت)، فرآورده‌های غذایی و قند چهارمحال (قچار)، قنداصفهان‌ (قصفها) می‌شود. «قچار» که به تنهایی ۳/ ۵ هزار میلیارد تومان ارزش کل بازار صنعت قند را به خود اختصاص می‌دهد، در ۱۱ ماه امسال به میزان ۳۲۱ میلیارد تومان فروش داشته، در حالی که این رقم در مدت مشابه سال قبل ۳۶۷ میلیارد تومان بوده است. این تنزل فروش عمدتا به دلیل کاهش فروش شکر تصفیه از شکر خام خریداری شده اتفاق افتاده است، چراکه رقم فروش شکر حاصل از چغندرقند این شرکت بسیار بیشتر از دو برابر سال گذشته بوده است. عمده فروش شرکت در سال گذشته از محل همان شکر تصفیه شده بوده که مبلغ آن ۲۴۷ میلیارد تومان بوده است. این مبلغ امسال به رقم ۵/ ۷۲ میلیارد تومان کاهش یافته است، در حالی که برعکس بیشتر درآمد عملیاتی شرکت امسال از محل تولید شکر از چغندرقند حاصل شده که رقم آن ۲۰۵ میلیارد تومان محاسبه شده است. اما نکته جالب توجه این است که کاهش رقم فروش شرکت در حالی اتفاق افتاده که قیمت‌های اقلام اصلی شکر امسال بیشتر از ۸۰ درصد افزایش یافته است. شکر چغندرقند از نرخ ۸ / ۳ میلیون تومان (در هر تن) سال گذشته به ۴/ ۶ میلیون تومان و شکر تصفیه شده از ۷/ ۳ به ۶ میلیون تومان افزایش یافته است. بنابراین مشخص می‌شود کاهش فروش شکر تصفیه شده بیش از هرچیزی به دنبال کاهش تولید این محصول صورت گرفته است. این کاهش از ۶۷ هزار تن در ۱۱ ماه سال گذشته به ۱۰ هزار تن در مدت مشابه امسال رسیده است. از آنجا که ماده خام این محصول از خارج وارد می‎‌‌شود، احتمالا دلیل اصلی آن هم به مسائلی در حوزه سیاست‌های بازرگانی مرتبط باشد، هرچند طبق توضیحات تفسیری شرکت برای تامین نقدینگی ارزی جهت واردات شکر خام ۳۰ میلیارد تومان از بانک اقتصاد نوین تسهیلات گرفته است. البته این رقم اگر سود دو برابر هم بدهد به رقم کل فروش شکر (۷۲ میلیارد تومان) هم نمی‌رسد. بنابراین اصلی‌ترین عامل کاهش درآمد این شرکت همان نوسانات دامنه‌دار نرخ ارز بوده است. نگرانی بزرگ‌تر این است که در سال جاری عمدتا ارزهای مورد نیاز شرکت با نرخ دولتی تامین شده است، اما برای سال مالی آتی تامین ارز دولتی برای واردات شکر خام از طرف مراجع ذی‌صلاح دولتی حذف و واردات با نرخ ارز نیما صورت خواهد گرفت. طبق توضیحات تفسیری شرکت این موضوع به شدت بر حجم واردات و قیمت‌ تمام‌شده محصول اثرگذار خواهد بود، به‌نحوی که حجم واردات کاهش و قیمت تمام‌شده هر واحد محصول به نحو چشمگیری افزایش خواهد یافت که البته متناسب با آن قیمت‌های مصوب فروش هم افزایش خواهد یافت.

اما در شرکتی مانند قندثابت خراسان که بیشترین محصولش از تولید شکر چغندرقند و نیشکر است، همپای رشد تولید این محصول زراعی، فروش و درآمد عملیاتی بیشتری در سال جاری کسب کرده است. تولید شکر این شرکت از ۶/ ۴ هزار تن در ۱۱ ماهه سال گذشته به ۳/ ۱۱ هزار تن رسیده است. از همین‌رو رقم فروش شرکت هم از ۴/ ۱۸ میلیارد تومان (با نرخ هر تن ۴ میلیون تومان) به ۲/ ۷۳ هزار تن (با نرخ ۶/ ۶ میلیون تومان) رسیده است. فروش کل شرکت ثابت خراسان حدود سه برابر شده و از ۱/ ۲۵ میلیارد تومان در ۱۱ ماهه سال گذشته به ۲/ ۸۵ میلیارد تومان رسیده است.

در شرکت قند اصفهان هم به دلیل اینکه محصول اصلی‌اش شکر چغندری است، با افزایش رقم فروش نسبت به سال گذشته مواجه بوده است. رقم کل فروش این شرکت از ۳۴۶ میلیارد تومان به ۵۰۳ میلیارد تومان رسیده که این رقم همان‌طور که گفته شد بیشتر از ناحیه شکر تولیدشده از چغندرقند صورت گرفته است. مبلغ فروش این شرکت از محل شکر تولیدی از چغندر در ۱۱ ماهه سال گذشته ۲۳۷ میلیارد تومان بوده که امسال به ۳۷۱ میلیارد تومان رسیده است. مقدار تولید شکر چغندری شرکت یادشده در این بازه زمانی از ۳۴ هزار تن به ۶۰ هزار تن رسیده است. همان‌طور که می‌دانیم تولید محصولاتی مانند تفاله خشک، ملاس و ... از چغندری به‌دست می‌آید که در فرآیند تولید شکر به کار می‌رود. بنابراین طبیعی است که با افزایش مقادیر تولید شکر چغندری، این محصولات هم افزایش یابد. از همین رو شرکت‌هایی که محصول اصلی آنها شکر چغندری است، تولید تفاله و ملاس بالاتری هم داشته‌اند و از آنجا که نوسان قیمت ارز بر این محصولات تاثیری نداشته است، امسال درآمد بالاتری به‌دست آورده‌اند. اما همان‌طور که در شرکت قند اصفهان مشاهده می‎‌شود که به‌طور برعکس با کاهش رقم فروش شکر تولیدی از شکر خام وارداتی مواجه بوده، (۷/ ۲۹ میلیارد تومان در ۱۱ ماهه سال قبل به ۷/ ۱۹ میلیارد تومان در مدت مشابه سال جاری نزول یافته است.) شرکت‌هایی که محصول اصلی آنها تصفیه شکر بوده، کاهش درآمد داشته‌اند.