صنعت سینمای ترکیه در سال 2011-2012
کیوان مهتدی پرسش‌هایی مانند «سینما هنر است یا صنعت؟» چنان ما را به خود مشغول داشته‌اند که عملا از پویایی درونی هر دو سر این طیف غافلیم.
بحث در مورد سینمای دولتی یا الگوی بازار آزاد در سینما برای ما کاملا در سطحی انتزاعی سیر می‌کند و توجه نمی‌کنیم که اولا تعامل با تولیدات سینمایی خارج از ایران پیش از هر چیز با موانع ایدئولوژیک مواجه است و در ثانی سینمای بسیاری کشورها مانند فرانسه هنوز از یارانه‌های دولتی بهره می‌برند، و حتی سینمای کشورهایی نظیر ترکیه به واسطه همین حمایت‌ها توانسته برای خود در داخل کشور بازاری مستقل و پرسود ایجاد کند. در زیر گزارشی را می‌خوانیم که وضعیت سینمای ترکیه را در سال 2011 و نیمه نخست 2012 توضیح می‌دهد. چنین نگاه غیرسینمایی، با توجه به شباهت‌های فراوان میان بازار سینمای ایران و ترکیه می‌تواند برای ما نیز مفید باشد.
صنعت سینمای ترکیه از اواسط دهه ۱۹۹۰ حیاتی دوباره یافت و در سال‌های پس از ۲۰۰۰ به اوج بهره‌وری خود چه در سطح ملی و چه در عرصه بین‌المللی دست یافت. این امر به گونه‌ای بود که در سال ۲۰۱۱ خواه به لحاظ تعداد فیلم‌های تولید شده و خواه به لحاظ تعداد تماشاگران سینمای ترکیه موفق‌ترین سال‌های کاری خود را پشت سرگذاشت. آمارهای منتشر شده از سال ۲۰۱۲ کماکان بیانگر رشدی بیش از پیش در این صنعت نوظهور هستند. در سال ۲۰۱۱، ۲۸۸ فیلم در ترکیه به نمایش در آمدند که از میان آنها تعداد ۷۰ فیلم محصول خودِ ترکیه بودند. به بیان دیگر در این سال طی ۲۵ سال گذشته از منظر تعداد فیلم‌های ساخت ترکیه و نیز از منظر فیلم‌های بین‌المللی به نمایش درآمده، نقطه اوجی در صنعت سینمای ترکیه به حساب می‌آید.
در سال ۲۰۱۰ مجموع ۶۵ فیلم ساخت ترکیه حدود ۲۱ میلیون مخاطب جذب کردند. در سال ۲۰۱۱ نیز ۷۰ فیلم ساخت ترکیه تقریبا همین تعداد تماشاگر داشتند، اما با در نظر گرفتن فیلم‌های بین‌المللی به نمایش درآمده در این کشور، مجموع تعداد مخاطبان سینما نسبت به سال ۲۰۱۰ بیش از یک میلیون نفر افزایش داشت. (۴۱.۰۶۴.۳۹۴ در برابر ۴۲.۲۹۸.۵۰۰). باید توجه داشت که سهم فیلم‌های ساخت ترکیه در مجموع فروش سال ۲۰۱۲ حدود ۵۳ درصد بوده، در حالی که این رقم در سال ۲۰۱۱ از ۵۰ درصد کمتر بوده است. وانگهی، به رغم افزایش تعداد نمایش‌های فیلم‌های ساخت ترکیه و بین‌المللی، تعداد مخاطبان نسبت به هر فیلم کاهش یافته است. به‌علاوه، رکورد تعداد مخاطبانی که سینمای ترکیه در سال ۲۰۱۱ نسبت به ۲۲ سال گذشته به دست آورد باعث نشده که تعداد مخاطبان سینمای این کشور به نسبت جمعیت آن از کشورهای اروپایی سبقت گیرد. با این حساب، ترکیه هنوز نسبت به جمعیت ۷۳ میلیونی خود بازار سینمایی کوچکی دارد، که این خود نشانه ظرفیت رشد بالای صنعت سینما در این کشور در سال‌های آتی است.
در نیمه نخست سال ۲۰۱۲ مجموع ۱۳۷ نمایش سینمایی توانستند بیش از ۲۳ میلیون تماشاگر یا به بیانی دیگر فروشی معادل ۲۲۱.۸۸۱.۷۹۳ لیر ترکیه برای این بازار نوظهور به ارمغان آورند. در این دوره نزدیک نیمی از فروش (۹۸/۴۹درصد) سهم فیلم‌های ساخت داخل ترکیه بود و فروشی معادل ۱۰۴.۴۳۷.۳۹۲ لیر ترکیه را به خود اختصاص داد.
فاتح ۱۴۵۳، فیلمی که در ۱۷ فوریه ۲۰۱۲ اکران شد، داستان اشغال استانبول توسط سلطان محمد فاتح را بازگو می‌‌کند. این فیلم موفق به فروش ۶،۵۰۴،۲۸۹ بلیت یعنی ۵۵.۴۰۱.۶۰۴ لیر ترکیه شد که موفق‌ترین فیلم تاریخ سینمای ترکیه به حساب می‌آید. این فیلم به تنهایی ۲۵درصد از کل مخاطبان را به همراه داشت. البته جای تعجب ندارد که فیلمی با تکیه بر هیجانات ناسیونالیستی توده‌ها بتواند رکورد فروش را به دست آورد. این موفقیت همچنین نشان داد که الگوهای هالیوودی، وقتی در فیلمی اپیک (حماسی) با بودجه هنگفت به کار گرفته شوند، می‌تواند در بازار ترکیه یکه‌تاز باشد. شاید فاتح ۱۴۵۳ نقطه شروعی برای فیلم‌های بعدی تاریخی ساخت ترکیه باشند که با بودجه کلان تولید خواهند شد.
همچنین از میان ۲۸۸ اکران سال ۲۰۱۱، فیلم ایواه ایواه ۲ گسترده‌ترین پخش و در نتیجه بیشترین تعداد مخاطبان را از آن خود ساخت. نزدیک به چهار میلیون نفر این فیلم را تماشا کردند و ۳۵۶ کپی از این فیلم در سینماهای مختلف توزیع شد. در این سال ۴ فیلم پرفروش و همچنین ۶ فیلم از ۱۰ فروش برتر آن سال به فیلم‌های ساخت ترکیه تعلق داشتند. به غیر از ایواه ایواه ۲ که در صدر جدول قرار گرفت، درام رمانتیکِ «عشق تنها یک تصادف» نزدیک به دو و نیم میلیون مخاطب به خود اختصاص داد و این فیلم را در رتبه دوم نشاند. سومین فیلم پرفروش یک اثر اکشن و برگرفته از یک سریال تلویزیونی بود که حدود دو میلیون مخاطب داشته است و رتبه چهارم به یک اثر انیمیشن با نام بنده مخلص خدا اختصاص یافت.
همین چهار فیلم به تنهایی نیمی از کل فیلم‌های ساخت ترکیه در سال ۲۰۱۱ را بازنمایی می‌کنند. بنابراین نیازی به گفتن ندارد که در بازار سینمای ترکیه تعداد فیلم‌های تولیدشده الزاما با میزان جذب مخاطبان رابطه مستقیمی ندارند. در برابر فیلم‌های پرفروشی که می‌توانند میلیون‌ها مخاطب را جذب سالن تاریک کنند، بسیاری از فیلم‌ها مستقل از کیفیتشان هرگز نتوانسته‌اند به موفقیت تجاری دست یابند. برای نمونه فیلم روزی روزگاری در آناتولی که برنده جایزه هیات داوران جشنواره فیلم کن شد، تنها توانست ۱۵۳.۶۶۹ مخاطب و ۶۶ کپی در بازار سینمای ترکیه به خود اختصاص دهد.
همان‌طور که گفته شد در نیمه نخست سال ۲۰۱۲، ۱۳۷ فیلم اکران شدند که حدود نیمی از ۲۳.۶۴۸.۰۳۱ مخاطب آن به فیلم‌های تولید داخلی اختصاص داشتند. نیمی از این مخاطبان فیلم‌های داخلی تنها به سه فیلم این سال تعلق داشتند: فیلم تاریخی حماسی فاتح ۱۴۵۳ و کمدی‌های عامیانه تو کی هستی؟ و ببر برلینی. تنها همین سه فیلم بودند که بیش از یک میلیون مخاطب را جذب خود کردند.

توزیع
صنعت توزیع فیلم در ترکیه کمابیش مطابق با الگوهای بازار آزاد رفتار می‌کند و هیچ یارانه‌ یا رانتی دریافت نمی‌کند. در سال ۲۰۱۱، نزدیک به ۱۸ شرکت توزیع فیلم در ترکیه فعال بودند که از میان آنها شرکت‌های اُزِن فیلم، یو آی‌پی، و تیگلون ۸۰درصد این بازار را در اختیار خود دارند.

حمایت
افزایش چشمگیری که در تعداد تولیدات فیلم‌های ساخت ترکیه صورت گرفته مدیون حمایت‌های وزارت فرهنگ و گردشگری از سال ۲۰۰۵ و افزایش تعداد مخاطبان این فیلم‌ها است. در شرایط کنونی، حمایت وزارت فرهنگ و گردشگری تنها ساز و کار حمایت ملی از تولیدات سینمایی محلی به حساب می‌آید. علاوه بر حمایت از تولیدات ملی، برای افزایش تولیدات بین‌المللی درون کشور ترکیه حمایت‌‌ها و یارانه‌های ویژه‌ای برای فیلم‌هایی در نظر گرفته شده که تمام یا بخشی از آنها درون خاک ترکیه تولید شوند. حاصل آنکه فیلم‌های پرفروش و معتبری مانند تیکن ۲ و نویسنده در سایه (ساخته رومن پولانسکی) و همچنین بخش قابل توجهی از آخرین نسخه جیمز باند ساخته سم مندس در ترکیه فیلمبرداری شده‌اند. به زودی کشور ترکیه از تولیدات خارجی درون مرزهای آن حمایت مستقیم مالی نیز فراهم خواهد کرد.از سوی دیگر به رغم ضعف نسبی اتحادیه‌ها و سازمان‌های صنفی در سازماندهی و بسیج نیروهای صنایع سمعی‌بصری در ترکیه نسبت به همتایان اروپایی و آمریکایی خود، تغییر مشهودی طی سال‌های اخیر مشاهده شده است. نمونه‌ای از آن سینمای جوانان ترکیه است، جنبشی که برای حمایت از فیلمسازان جوان شکل گرفت و مشغول بسط و پرورش شیوه‌های بدیلی برای تولید و توزیع است. وزارت فرهنگ و گردشگری اخیرا اعلام کرده که حمایت‌های مضاعفی از فیلم‌های خانوادگی و همچنین فیلم‌های اپیک و تاریخی و این قبیل کارها به عمل خواهد آورد و جنبش سینمای جوانان ترکیه در اعتراض به این پروژه‌های آشکارا ایدئولوژیک در حال چانه‌زنی با مقامات مسوول‌ هستند. از میان 70 فیلم تولید شده در سال 2011، 19 فیلم از حمایت‌های گوناگون وزارت فرهنگ و گردشگری چه در تولید و چه در مراحل پس از تولید برخوردار بوده‌اند و از 30 فیلم تولیدشده در نیمه نخست سال 2012، تعداد 9 فیلم از این حمایت‌ها بهره‌مند شدند.