گل‌رنگ با روغن اضافه!
دانه ای روغنی که شرق اصفهان را نجات می دهد
داده‌ها نشان می‌دهد۸۶ تا ۹۰ درصد روغن مصرفی موردنیاز وابسته به واردات است که بعد از اصلاح نظام یارانه، سرانه مصرف روغن۲۰ درصد کاهش یافت و کشت دانه‌های روغنی هنوز وارد فاز خودکفایی نشده است. پس از گندم، دولت این بار برای افزایش تولید دانه‌های روغنی برنامه‌ریزی کرده و گویا الگوهای کشت منطقه‌ای هم در این راستا ابلاغ‌شده‌اند. اصفهان به دلیل کم‌آبی و ویژگی‌های آب و هوایی کاندید قطب تولید دانه‌های روغنی نیست و بااین‌وجود در تولید گل‌رنگ در جایگاه اول کشور قرار دارد. میزان تولید این دانه روغنی ارزشمند دارویی و صادراتی در استان به‌اندازه‌ای است که قیمت‌گذاری آن در دست اصفهان بوده و علاوه بر جابجایی حجم خرید تضمینی، ارز‌آوری هم برای کشور دارد.
کلزا به اصفهان روی خوش‌نشان نداد
ارزشمندترین و به‌صرفه‌ترین دانه روغنی، کلزا است.در جدول اهداف کمی راهبرد امنیت غذایی، سلامت و غنی‌سازی محصولات کشاورزی (بخش زراعت) برنامه ششم توسعه آمده است که تولید کلزا از رقم ۱۴۶ هزار تن در پایان سال۱۳۹۳(سال پایه) به ۹۳۴ هزار تن در پایان سال پنجم (طی دوره ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰) رسیده و هدف‌گذاری انجام‌شده آن است که در پایان برنامه ششم توسعه، تولید کلزا به حدود۴.٦برابر سال پایه برسد. برای توسعه کشت دانه‌های روغنی در طول برنامه ششم سیاست‌های حمایتی مختلفی ازجمله یارانه بذر، یارانه بیمه، کمک به آموزش، انتقال تکنولوژی، خرید تضمینی و پرداخت به‌موقع مطالبات، پرداخت تسهیلات برای کشت، خرید ماشین‌آلات کشاورزی و نظارت بر کاشت، داشت و برداشت در نظر گرفته شد اما این هدف محقق نشد.
بر اساس آخرین آمار منتشرشده توسط وزارت جهاد کشاورزی” نشریه آمارنامه کشاورزی ” در سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷ میزان تولید کلزا ۴۰۰ هزار تن بوده که از رقم برنامه ششم توسعه( ۵۳۳ هزار تن) کمتر است و درصد تحقق برنامه در حدود ۷۵ درصد است به‌طوری‌که ۱۳۳ هزار تن در سال زراعی موردنظر، تولید کلزا کمتر از میزان پیش‌بینی‌شده در برنامه ششم است.سه استان گلستان با ۴۲ درصد سهم ، خوزستان با ۱۲.۳ درصد سهم و مازندران با ٦.٦ درصد سهم اختصاص دارد. این سه استان در حدود ۶۱ درصد سطح زیر کشت کلزا را نیز به خود اختصاص داده‌اند. به عبارتی مهم‌ترین کانون‌های تولید کلزا در ایران در این سه استان است درحالی‌که عملکرد این سه استان در سطحی کمتر از سایر استان‌ها قرار دارد. بیشترین عملکرد کشت آبی کلزا مربوط به استان سمنان با ۳۵۷۴٫۵ کیلوگرم در هکتار و کمترین مربوط به چهارمحال و بختیاری با ۸۷۶ کیلوگرم در هکتار بوده است. در سال۹۸سهم اصفهان از تولید کلزا تنها ۰.۳درصد بوده و در همان سال سهم استان از عملکرد سطح زیر کشت آبی حدود۲۵درصد، معادل حدود۲۲۰۰ کیلوگرم در هکتار گزارش شد. شهرستان شاهین‌شهر و میمه با ۸۰ هکتار مزرعه زیر کشت کلزا شش سال متوالی است که رتبه نخست این محصول زراعی را در استان دارد.کشت کلزا به آب مطمئن در فصل کاشت نیاز دارد، از طرفی ناوگان برداشت! ظرفیت کامل برای تولید کلزا را ندارد.تمامی این عوامل دست‌به‌دست یکدیگر داده تا در اصفهان سطح زیر کشت کلزا قابل‌توجه نباشد.
پرچم‌دار گل‌رنگ ایران
در طبقه‌بندی کشوری برای تولید دانه‌های روغنی، استان خوزستان با ۱۶۱ هزار تن، گلستان با ۱۳۴ هزار تن، فارس با ۶۴ هزار تن، آذربایجان غربی با ۵۶ هزار تن و خراسان رضوی با ۳۵ هزار تن در اولویت هستند. در استان اصفهان، با توجه به تنوع آب و هوایی گیاهان روغنی شامل پنبه، گل‌رنگ، کلزا، آفتابگردان و کنجد در سطوح مختلف کشت می‌شوند.کشت دانه روغنی «سویا» در اصفهان منتفی است چراکه گیاه روغنی «سویا» در شرایط گرم و مرطوب رشد می‌کند و اقلیم آب و هوایی اصفهان برای رشد این گیاه مساعد نیست. البته نباید ازنظر دور داشت که نیاز آبی، شرایط اقلیمی، درآمد اقتصادی حاصل از کشت دانه‌های روغنی و صنایع تبدیلی وابسته در توسعه کشت دانه‌های روغنی مؤثر است.
در گزارش"برنامه سازگاری بخش کشاورزی استان اصفهان با شرایط کم‌آبی تا افق ۱۴۰۲" که توسط جهاد کشاورزی استان اصفهان در سال۱۴۰۰تدوین شد،۲۰محصول، ۹۰درصد سطح محصولات زراعی استان را در سال پایه سال‌های۹۴ تا ۹۸تشکیل می‌داد. با تغییرات الگوی کشت جدید برای سال نرمال، تعداد محصولات زراعی به ۱۸محصول کاهش یافت و گل‌رنگ به‌عنوان محصول کم آب بر به آن اضافه شد. با توجه به سازگاری گل‌رنگ با کم‌آبی، این گیاه دارویی وارد برنامه اصلاح الگوی کشت استان شد.گویا اهداف این برنامه به نتیجه رسیده چراکه به گفته مدیرکل غله و خدمات بازرگانی استان اصفهان، بیش از ۳۵۰۰ تن دانه روغنی گل‌رنگ در سال جاری زراعی از کشاورزان استان اصفهان خریداری‌شده است.میزان خرید تضمینی گل‌رنگ از هشت استان کشور حدود ۶ هزار تن اعلام‌شده که سهمیه استان اصفهان ۳۵۰۰ تن معادل حدود ۶۰ درصد مجموع محصول خریداری‌شده در کشور است. گفتنی است ظرفیت تولید گل‌رنگ در استان۶ هزار تن است که از این نظر هم رتبه اول تولید را دارد.نرخ خرید تضمینی هر کیلوگرم دانه‌های روغنی گل‌رنگ ۲۷ هزار تومان است و از مرداد تاکنون ارزش گل‌رنگ خرید تضمینی شده ۹۵ میلیارد تومان برآورد می‌شود.
دانه روغنی گل‌رنگ نسبت به شرایط اقلیمی نامساعد، گرمی هوا و کم‌آبی مقاوم است و درآمد اقتصادی خوبی برای کشاورزان دارد و به همین دلیل خاستگاه اصلی آن شرق اصفهان است و توانسته در این منطقه اشتغال‌زایی کند. شهرستان‌های هرند، اردستان و مبارکه بیشترین وسعت زیر کشت گل‌رنگ را در استان دارند.
با توجه به ظرفیت صادراتی مناسب این گیاه، در سال ۱۴۰۰، ۱۵۰ تن ازگل‌های این گیاه دارویی به کشورهای ترکیه، آلمان، هندوستان و اردن صادر شد و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم مشتری دانه‌های گل‌رنگ برای خوراک پرندگان خانگی هستند. در ۱۲ماه سال یادشده، صادرات گل‌رنگ از گمرک اصفهان به کشورهای آلمان و عراق۱۷۴۸۲دلار برای ایران ارز‌آوری داشت.در ۶ماهه اول سال گذشته هم۱٦۰ تن گل‌رنگ از اصفهان صادر شد.
فرمول خودکفایی
بعد از جنگ روسیه و اوکراین اهمیت خودکفایی محصولات استراتژیک، ارتقای ضریب امنیت غذایی و کاهش وابستگی به کشورهای دیگر بیش از هر زمان دیگری احساس شد. نوسان قیمت‌گذاری دستوری دولت برای روغن‌های خوراکی و هم‌راستایی آن با نرخ جهانی دانه‌های روغنی از وابستگی بالای تولید روغن کشور به واردات حکایت می‌کند. هرچند بر اساس اسناد بالادستی و تاکید مقام معظم رهبری مبنی بر خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک و ارتقای امنیت غذایی، ایران باید تا پایان برنامه هفتم در ۵ محصول اساسی به خودکفایی ۱۰۰ درصد و در سایر محصولات به خوداتکایی ۹۵ درصدی برسد اما تصمیم‌های خلق‌الساعه و بی‌توجهی به مسایل زیرساختی کشت و زرع در کشور، دستیابی به خودکفایی را سخت می‌کند؛ چنانچه تا امروز اهداف اسناد بالادستی محقق نشده است.
در آخرین جلسه شورای قیمت‌گذاری محصولات کشاورزی قیمت ۳۲ قلم از کالاهای اساسی تعیین شد اما این قیمت‌ها تا لحظه تنظیم این گزارش توسط وزیر جهاد کشاورزی به‌عنوان رئیس شورا ابلاغ رسمی نشده است. نرخ تضمینی خرید گندم در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ حدود ۱۹.۵۰۰ تومان تعیین‌شده و نرخ این کالای استراتژیک مبنای قیمتی سایر اقلام اساسی خواهد بود. به‌عنوان‌مثال قیمت خرید تضمینی دانه روغنی کلزا دو برابر نرخ خرید تضمینی گندم بوده به‌این‌ترتیب برآورد می‌شود هر کیلو کلزا در سال زراعی جدید ۳۹ هزار تومان باشد.
سالانه کشور به ۱.۴ تا ۱.۶ میلیون تن روغن خوراکی نیاز دارد که معادل تقریباً ۳ میلیون تن دانه روغنی اعم از آفتابگردان، سویا، کلزا، کاملینا و … می‌شود. به گفته فعالان این بازار تولید روغن در کشور ۹۵ درصد وابستگی ارزی دارد. در شرایط فعلی کشت دانه‌های روغنی برای کشاورزان صرفه اقتصادی ندارد زیرا هنگام کاشت، کشاورزان هزینه کرد و چالش‌های آن را مدنظر قرار داده و محصول موردنظر را انتخاب می‌کنند. به‌عنوان‌مثال هزینه‌های کشت، وضعیت بازار و بارندگی را برای کلزا در نظر گرفته و آن را با کاشت گندم، چغندرقند یا هر گیاه پاییزه دیگر موردسنجش قرار داده و محصولی که مشکلات کمتر و درآمد بیشتری داشته باشد کشت می‌شود. سال ۱۴۰۰ به دلیل دیرکرد پرداخت قیمت کلزا، کشاورزان متضرر شده و این امر موجب نارضایتی آن‌ها را فراهم کرد؛ ازاین‌رو بخشی از کلزاکاران گندم کشت کردند!
در سال‌های اخیر تولید روغن به‌عنوان یکی از محصولات استراتژیک با فرازوفرودهای زیادی همراه بود که هر یک از کارشناسان دلایلی همچون محدودیت منابع آبی، بالا بودن سرانه مصرف و مناسب نبودن قیمت خرید تضمینی را علت اصلی این ناکامی مطرح کردند. گرچه محدودیت منابع آب به‌عنوان اولین و مهم‌ترین چالش کشت دانه‌های روغنی در کشور است، اما در شرایط خشک‌سالی باید کشت گیاهان کم آب ازجمله گل‌رنگ، آفتابگردان، کنجد و... توسعه می‌یافت که این امر محقق نشد. بنابراین عدم توسعه چشمگیر کشت دانه‌های روغنی دلایل دیگری دارد.
در حال حاضر کارخانه‌های روغن به واردات روغن خام یا دانه‌های روغنی عادت کرده‌اند و از سوی دیگر واردکنندگان روغن هم‌سود و منافع بیشتری از واردات می‌برند. دانه‌های روغنی پس از برداشت باید روانه کارخانه‌های روغن‌کشی شود که کارخانه به تعداد کافی برای تولید روغن اطراف مزارع وجود ندارد. اعلام قیمت منطقی خرید تضمینی راهکار اساسی خوداتکایی محصولات استراتژیک است. اگر مسائل مربوط به بازار، بازرگانی و کنترل واردات به‌درستی انجام شود، امکان رسیدن به خوداتکایی وجود دارد.
