چشم‌انداز مراودات ایران و ترکمنستان
در ارزیابی روابط کنونی تهران و عشق‌آباد در وهله نخست باید دید که قرار است تغییرات نسبت به چه دوره و بازه زمانی تحلیل بشود. اگر در بازه کوتاه مدت در نظر بگیریم، می‌توان نتیجه گرفت که تغییرات اخیر قابل توجه بوده است. اما در بلند مدت مثلا در بازه زمانی ۱۰ ساله، مولفه‌های ساختاری بیشتری لحاظ می‌شود که ممکن است تغییرات بسیار کمرنگ‌تر باشد. عمده پژوهشگران و متخصصان در این حوزه معتقدند ایران و ترکمنستان به لحاظ همسایگی و مجاورت جغرافیایی و وابستگی متقابل ژئوپلیتیکی، همواره روابط پایداری خواهند داشت و ممکن است در برخی بازه‌ها به دلیل اختلاف نظر در پاره‌ای امور، سیاست واگرایانه را نسبت به یکدیگر به کار بگیرند و در برخی موارد این سیاست به شکل همگرایانه باشد. اما به طور کلی در بلند مدت تغییری ایجاد نخواهد شد. در بازه کنونی نیز هدف دو کشور از توسعه روابط درحقیقت رسیدن به وضعیتی است که پیش‌تر داشتند. تا سال ۱۳۹۳ روسای جمهور ایران و ترکمنستان حداقل سالی یک الی دو دیدار را در تهران یا عشق‌آباد برگزار می‌کردند و از این حیث، چنین رفت و آمدها و تعامل‌های دوجانبه به جز آن که از سال ۹۴ برای حدود ۶ سال کمرنگ شد، در باقی دوره‌ها به همین نسبت پررنگ بوده است.
از طرف دیگر هم باید نگاهی به شرایط داخلی ترکمنستان داشت. آقای سردار بردی‌محمداف سومین رئیس‌جمهور ترکمنستان است که نسبت به دو رئیس‌جمهور پیشین بسیار جوان‌تر می‌باشد. وی کمتر از یک سال است که به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شده و از این حیث تلاش زیادی برای اثبات توانمندی‌های خود خواهد داشت. نگاه وی برای تحول در سیاست خارجی و به ویژه تحرک در رویکردهای اقتصادی و تجاری ترکمنستان می‌تواند زمینه‌ساز برخی تغییرات در دیدگاه‌های این کشور باشد. طبیعتا در چنین شرایطی، بهبود روابط ترکمنستان با همسایگان و شرکای راهبردی یک امر مهم محسوب می‌شود. از این رو است که اولین سفر رسمی خارجی سردار بردی‌محمداف به روسیه و سپس به ایران انجام گرفت.
در عین حال این واقعیت را هم باید در نظر داشت که روابط ایران و ترکمنستان در دوره استقلال این کشور، همیشه دوستانه و گرم بوده و تنها در یک دوره کوتاه اختلاف نظرهایی بین دو کشور به وجود آمد. در همین حال باید توجه داشت که صرف این اختلافات عامل سردی روابط اخیر نبود و پاندمی کرونا نیز به دلیل حساسیت‌های بیش از حد ترکمنستان، در این زمینه موثر بود. به هرحال ترکمنستان خود را کشوری عاری از کرونا می‌دانست و از این رو سختگیرانه‌ترین پروتکل‌های کرونایی در جهان را به اجرا درآورد که بر روابط خارجی این کشور، از جمله با ایران نیز سایه افکند. با این حال اکنون شرایط بازتری را می بینیم و بازگشایی مرزهای ترکمنستان برای عبور کامیون‌های خارجی در این چارچوب از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. موضوع دیگری که در چارچوب تعاملات ایران و ترکمنستان حائز اهمیت است، حوزه مبادلات گازی است. توافق ایران، ترکمنستان و آذربایجان برای سوآپ گاز در حال توسعه و افزایش ظرفیت است و این موضوع مهمی برای تهران و عشق‌آباد محسوب می‌شود. همچنین اخیرا شاهد آن بودیم که محموله‌ای بزرگ از بنزین ترکمنستان از مسیر ایران و از بندر امام خمینی برای صادرات به مقاصد از پیش تعیین شده بارگیری شد که این نیز خبر مهمی در تعاملات دو کشور محسوب می‌شود.
در رابطه با اینکه استان خراسان چگونه می‌تواند از ظرفیت به وجود آمده استفاده کند باید گفت که خراسان رضوی، شمالی و گلستان استان‌هایی هستند که به دلیل مجاورت جغرافیایی و اشتراکات فرهنگی و قومی نقش مهمی را در روابط دو جانبه ایران و ترکمنستان ایفا می‌کنند. کریدور سرخس مهمترین شاهراه ارتباطی ایران و آسیای مرکزی به شمار می‌رود. در عین حال اشتراکات فرهنگی، قومی و تاریخی بین مردم دو سوی مرزها که ریشه در تاریخ دارد باعث شده تا این استان‌ها بیش از دیگر استان‌های کشور دارای شبکه‌های ارتباطی تجاری با تجار ترکمنستانی باشند. از طرفت دیگر، خراسان رضوی باتوجه به اینکه قطب اقتصادی شمال شرق کشور به شمار می‌رود نسبت به دیگر استان‌های همجوار شرایط اقتصادی ویژه‌تر و درواقع پتانسیل بالاتری برای گسترس روابط تجاری خود با ترکمنستان خواهد داشت.
در نهایت باید اشاره داشت که در حوزه ترانزیت هم ایران و هم سایر کشورها نگاه ویژه‌ای نسبت به ترکمنستان دارند. اگرچه همچنان سختگیری‌هایی برای تعاملات ترانزیتی وجود دارد، اما نباید از یاد برد که ترکمنستان به هر حال کشور نسبتا بسته‌ای است و باز شدن مرزهای آن در شرایط پساکرونا مشابه سایر کشورها نخواهد بود. اینجا نیز جهت ارزیابی بهتر باید رویکردی مقایسه‌ای داشت. تا ماه گذشته نه‌تنها کامیون‌های ایرانی، بلکه هیچ کامیون خارجی به دلیل پروتکل‌های کرونایی حق ورود به قلمرو ترکمنستان را نداشت و محموله‌های تجاری معمولا توسط ترکمنستان تا مرزهای کشورهای مجاور یعنی ازبکستان و قزاقستان منتقل می‌شد. این موضوع برای شرکای تجاری دیگر کشورهای آسیای مرکزی نظیر ترکیه نیز مشکل‌ساز شده بود. با این حال از ابتدای ماه جاری این مسیر برای عبور کامیون‌های خارجی باز شده و اولین کامیون ایرانی هم با عبور از خاک ترکمنستان به ازبکستان وارد شد. این خود تحول مهمی است، اما به این معنی نیست که کلیه محدودیت‌ها برداشته شده است. البته در کنار محدودیت‌های مرتبط با پاندمی کرونا، باید به این نکته نیز توجه داشت که برخی محدودیت‌های مرتبط با تحریم‌ها و انتقال پول و مسائل دیگری از این دست نیز همچنان وجود دارد که البته امیدواریم این مسائل نیز به زودی در چارچوب توافقات دو کشور و در پرتو توسعه مناسبات حل‌و‌فصل و یا کمرنگ شوند.
