بر مدار خودکفایی
صنعت لوازم خانگی در ایران چه روزهایی را سپری می‌کند؟
واقعیت آن است که نام صنعت لوازم خانگی ایران تا همین چند ماه پیش به برخی از برندهای مطرح کره‌ای، آلمانی، ایتالیایی و حتی چینی گره خورده بود و اکنون به مدد گرانی نرخ ارز از یک‌سو و کمبود و محدودیت‌های منابع ارزی از سوی دیگر، این صنعت از قید و بند برندهای خارجی رها شده و توانسته در میان صنایع کشور، سری بلند کند.
تا پیش از تنگ‌تر شدن حلقه تحریم و اعمال محدودیت‌های سخت‌گیرانه از سوی دولت ایالات متحده آمریکا، فروش نفت ایران در وضعیت نسبتاً مناسبی به سر می‌برد و درآمدهای سرشار نفتی، راه را همان‌قدر که برای واردکنندگان کالاهای مصرفی همچون لوازم خانگی باز می‌کرد، به همان میزان هم برای تولیدکنندگان سخت و ناهموار می‌کرد؛ چراکه واردات به صورت غیررسمی و قاچاق از یک‌سو و ورود لوازم خانگی به صورت کوله‌بری و مرزنشینی از سوی دیگر مجالی برای خودنمایی تولیدکنندگان داخلی باقی نمی‌گذاشت.
اکنون از سال ۹۷ که به دلیل خروج آمریکا از برجام، نرخ ارز در بازار رو به افزایش نهاده و از سوی دیگر، درآمدهای حاصل از فروش نفت کم و بیش در اقتصاد ایران وجود ندارد، بسیاری از واردات بی‌رویه و کالاهای لوکسی همچون لوازم خانگی محدود شده و قاچاقچیان صرفه اقتصادی برای ورود به این عرصه نمی‌بینند؛ به‌خصوص اینکه توزیع ارزهای رانتی و استفاده از ارز ۴۲۰۰تومانی به‌خصوص در حوزه کالاهای اساسی و دارو، توجه بسیاری از آنها را به خود جلب کرده و شرایط را به گونه‌ای پیش برده است که تمرکز از واردات کالاهایی همچون لوازم خانگی برداشته شود و به سمت این کالاهای رانتی برود، در حالی که تنها در چنین شرایطی است که صنعت لوازم خانگی ایران توانست روی پای خود بایستد و خطوط تولیدی را بنا کند که با رفتن برندهای مطرح کره‌ای که شرکای اصلی تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران به‌شمار می‌رفتند، بتوانند محصولات تولیدی مشترک با آنها را خودشان تولید کنند.
در این میان آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت نیز حکایت از آن دارد که نه‌تنها سطح تولیدات با رفتن شرکای خارجی و محدود شدن واردات لوازم خانگی افت نکرده، بلکه میزان تولیدات نیز روند افزایشی به خود گرفته و اکنون سراسر بازار را برندهای ایرانی پوشش می‌دهند که کالاهای خود را با تکیه بر توان داخلی تولید می‌کنند و حتی برخی از آنها نیز سودای صادرات در سر دارند.
در چنین شرایطی است که در سایه نبود شرکای خارجی، تولیدکنندگان لوازم خانگی در ایران رشد کردند و روی پای خود ایستادند تا بلکه بتوانند نه‌تنها سطح تولیدات خود را به صورت کمی افزایش دهند، بلکه سطوح کیفی را نیز بالاتر برده و شرایط را برای تولید محصولات بهتر و کیفی‌تر فراهم کنند.
آمارهای رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت حکایت از آن دارد که تولید سه قلم لوازم خانگی اصلی از سوی تولیدکنندگان داخلی یعنی یخچال، تلویزیون و لباسشویی از ابتدای امسال تا پایان دی‌ماه با رشد فزاینده‌ای همراه بوده است.
مطابق آمارهای منتشرشده از سوی این وزارتخانه، در ۱۰ ماه امسال، ۹۹۵ هزار دستگاه انواع تلویزیون در کشور تولید شده است که این آمار در سنجش با اعداد و ارقام منتشرشده در سال گذشته، رشد ۴۴درصدی را از خود به جای گذاشته است؛ ضمن اینکه همین آمارها موید آن است که در تولید یخچال و فریزر نیز شرکت‌های داخلی با وجود دشواری تداوم تحریم‌ها و شرایط کرونایی عملکرد خوبی داشتند و با ثبت رشد ۸/ ۳۰درصدی، یک میلیون و ۶۸۶ هزار دستگاه تولید داشتند.
بر اساس آمارهای رسمی وزارتخانه متولی تولید، بهترین رشد تولید در این بخش مربوط به ماشین لباسشویی بوده است، به‌طوری که کارخانه‌های داخلی موفق شدند ۸۸۰ هزار و ۵۰۰ دستگاه لباسشویی تولید کنند که در هم‌سنجی با پارسال رشد ۲/ ۵۳درصدی داشته است. البته اگر بخواهیم آمار تمامی تولیدات لوازم خانگی را اعم از آن دسته از اقلامی که با رشد مواجه بوده‌اند و آن دسته از اقلامی که رشد منفی داشتند، در نظر بگیریم، بر اساس آمارهای رسمی منتشرشده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت، در بخش کولر آبی افت ۹/ ۱۱درصدی به ثبت رسید و شرکت‌ها ۸۵۳ هزار و ۹۰۰ دستگاه کولر آبی تولید کردند؛ ضمن اینکه برای امسال رشد ۳۰درصدی تولید و دستیابی به رکورد تولید ۱۲ میلیون دستگاه لوازم‌خانگی پیش‌بینی شده بود، اما به گفته مسوولان وزارت صنعت تا پایان ۱۰ماهه رکورد امسال محقق شد.
در این میان، کیوان گردان، مدیرکل دفتر صنایع برق، فلزی و لوازم‌خانگی وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌گوید بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده و تلاش‌های به‌عمل‌آمده، با وجود تداوم تحریم‌ها و شیوع کرونا، امسال رکورد تولید لوازم خانگی پس از پیروزی انقلاب شکسته خواهد شد. به‌خصوص اینکه این صنعت با وجود همه تحریم‌ها و مشکلات توانسته در دو سال و نیم گذشته با قاطعیت به حرکت رو به رشد خود ادامه دهد.
نکته حائز اهمیت در این میان که البته به رشد و ثبت رکورد در تولید لوازم خانگی منجر شده است، موضوع ممنوعیت واردات لوازم خانگی است؛ چه آنکه اگر هم این واردات به منظور پشتیبانی از تولیدکنندگان داخلی ممنوع نبود، ارزی در کشور وجود نداشت که بخواهد به واردات این اقلام اختصاص داده شود، بنابراین با ممنوعیتی که در واردات لوازم خانگی اعمال شده، برآورد کارشناسان این است که مردم نیز با همکاری و حمایت از این صنعت، رشد آن را رقم زده‌اند؛ به نحوی که آمارها حکایت از آن دارد که ایران در صورت حمایت از تولیدات داخلی لوازم خانگی خود می‌تواند نه‌تنها بازارهای داخلی را تغذیه کند، بلکه بازارهای خارجی را نیز سیراب کند. به‌خصوص اینکه برآوردها حاکی از آن است که بازار ۳۷ میلیارددلاری لوازم خانگی در کشورهای همسایه و منطقه وجود دارد و در عین حال، ظرفیت پنج میلیارددلاری بازار داخلی نیز پیش‌رو قرار گرفته است که باید تلاش شود با فراهم‌سازی شرایط، سهم بیشتری از این بازار به کشورمان اختصاص داده شود.
نکته حائز اهمیتی که در این رابطه وجود دارد، تمرکز تولیدکنندگان داخلی لوازم خانگی به استفاده از قطعات و تجهیزات ساخت داخلی در این صنعت است؛ به نحوی که سیاستگذاری در این صنعت، بر توانمندسازی زنجیره‌ها اعم از زنجیره تولید و ارزش متمرکز است؛ از سوی دیگر البته وزارت صنعت، معدن و تجارت به عنوان متولی تولید لوازم خانگی در کشور بر این باور است که ایجاد همکاری مشترک و تقسیم کار در بخش تشکل‌ها، صنایع پیشران و دستگاه‌های اجرایی، از جمله رویکردهای وزارت صنعت برای توسعه صنعت لوازم خانگی است؛ به نحوی که با همکاری صاحب‌نظران صنعت لوازم خانگی و با توجه به پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های موجود در این بخش، نقشه راه مشخصی برای حداکثرسازی تولید و صادرات در این صنعت تدوین شود.
بررسی‌ها در این میان حکایت از آن دارد که بر اساس نقشه راهی که وزارت صنعت، معدن و تجارت در نظر گرفته، قرار است مسیر منسجمی طراحی شود و نگاه تامین و لجستیک مشترک در این صنعت شکل بگیرد که این خود نقطه عطفی در تولید لوازم خانگی در کشور محسوب می‌شود و می‌توان بر اساس یک برنامه‌ریزی دقیق، کار را به نحوی طراحی کرد که حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود و باز هم ردپای برندهای مطرح لوازم خانگی دنیا که ایران را همیشه بازار مناسبی برای فروش محصولات خود می‌دانند در بازار دیده شود، کیفیت و قیمت تولیدات داخلی اجازه مانور به آنها ندهد.
نکته حائز اهمیت آن است که باید ریل‌گذاری در این صنعت را به نحوی انجام داد تا پیشتازان این صنعت در قالب مجموعه‌ای منسجم، برنامه‌های توسعه‌ای در حوزه توسعه ساخت داخل، توسعه برند، نوآوری، نفوذ فناوری و دانش فنی و... را طراحی کنند؛ به‌خصوص اینکه این صنعت، کاملاً قدرت و استعداد تحقق جهش تولید را در تولید انواع لوازم خانگی دارد و به راحتی می‌تواند با رعایت الزام‌ها و استانداردهای مصرف انرژی و زیست‌محیطی، توسعه صادرات برخی لوازم خانگی به کشورهای هم‌جوار و توازن و پایداری نسبی زنجیره تامین در این صنعت را متناسب با شرایط موجود صورت دهد و این درست همان اهدافی است که در این برنامه اجرایی دنبال می‌شود.
به باور فعالان اقتصادی و کارشناسان صنعت لوازم خانگی، در زنجیره صنعت لوازم‌خانگی، باید پیشران‌ها را تعریف کرد تا با توجه به توانایی‌هایشان حرکت کنند و از سوی دیگر، مراکز تحقیق و توسعه در این واحدها ایجاد شوند و توسعه یابند و صنایع کوچک‌تر در ذیل آنها اقداماتی بر اساس منافع جمعی انجام دهند؛ اینجاست که به نظر می‌رسد محدودیت‌های اعمال‌شده یک فرصت در اختیار تولیدکنندگان لوازم خانگی ایران قرار داده است که باید از آن استفاده کرده و توان خود را بیش از پیش برای حداکثرسازی تولید و صادرات افزایش دهند. با تدوین برنامه راهبردی برای این صنعت، همه زنجیره صنعت مورد حمایت قرار خواهد گرفت و قطعه‌سازان و بنگاه‌های کوچک و متوسط در کنار پیشران‌ها رشد خواهند کرد.
به هر حال، آمارهای رسمی حکایت از آن دارند که در چند سال گذشته بومی‌سازی قطعات صنعت لوازم خانگی در کشور مورد توجه تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران این صنعت قرار گرفته و این امر، سبب شده هم‌اکنون بسیاری از لوازم خانگی ایرانی با کیفیت بالایی تولید و به بازار عرضه شوند؛ هر چند که در اوایل سال ۹۷ با آغاز تحریم‌های ظالمانه، تامین برخی از قطعات لوازم خانگی مورد نیاز، تولیدکنندگان را در تنگنا قرار داد، اما فعالان عرصه صنعت لوازم خانگی موفق شدند با بومی‌سازی و داخلی‌سازی، کیفیت محصولات ایرانی را ارتقا دهند.
حال دیگر بومی‌سازی به یکی از برنامه‌های مهم تولیدکنندگان لوازم خانگی در ایران تبدیل شده و هم‌اکنون متوسط داخلی‌سازی برخی از تولیدات این صنعت همچون ماشین لباسشویی، به ۸۰ تا ۸۵ درصد افزایش یافته است؛ ضمن اینکه ایران هم‌اکنون در تولید اجاق‌گازهای مدرن نیز بیش از ۹۵ درصد خودکفایی را تجربه می‌کند. همچنین آمارها از داخلی‌سازی ۷۵درصدی در زمینه تولید یخچال، فریزر و ساید‌بای‌ساید حکایت دارد که این موضوع و افزایش داخلی‌سازی، با افزایش کیفیت محصولات تولیدی، توامان بوده است. از سوی دیگر، ایران در عرصه تولید تلویزیون نیز خودکفا شده؛ اگرچه هنوز هم با توجه به بازار دو میلیون‌دستگاهی تلویزیون در کشور، عمق داخلی‌سازی تلویزیون در کشور کم است، اما به هر حال حرکت برای افزایش سطح داخلی‌سازی آغاز شده و تولیدکنندگان سعی در رشد کیفیت خود دارند.
البته به باور تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران در این حوزه، ارتقای بیشتر سطح داخلی‌سازی در زمینه تولید تلویزیون، نیازمند سرمایه‌گذاری عظیم است و مقرون‌به‌صرفه نیست در این زمینه سرمایه‌گذاری بالایی انجام شود و البته همان‌طور که آمارهای جهانی نیز می‌گویند، در دنیا نیز هم‌اکنون دو یا سه شرکت بزرگ تولیدکننده قطعات تلویزیون وجود دارد که سالانه بیش از صدها میلیون قطعات تلویزیونی برای تولیدکنندگان این محصول تولید می‌کنند.
نکته حائز اهمیت آن است که به‌رغم وابستگی به برخی از قطعات تولید لوازم خانگی، اما در حالت کلی، تولیدکنندگان ایرانی امروز در صنعت لوازم خانگی صاحب سبک و دانش فنی هستند، هرچند میزان داخلی‌سازی و بومی‌سازی در شرکت‌های تولیدکننده لوازم خانگی در ایران متفاوت است؛ اما عزم همه سازندگان لوازم خانگی در کشور رسیدن به مرز خودکفایی کامل است؛ ضمن اینکه در حالت کلی، اکثر تولیدکنندگان لوازم خانگی در ایران برای ارتقای میزان بومی‌سازی و داخلی‌سازی محصولات خود از توانمندی‌ها و ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده می‌کنند؛ به همین دلیل، استفاده از توانمندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در تولید قطعات مورد نیاز لوازم خانگی عمق داخلی‌سازی را در این صنعت ارتقا بخشیده و پیشرفت و توسعه بخشی از صنعت لوازم خانگی ایران مدیون توانمندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان است.
به هر حال، صنعت لوازم خانگی در ایران از مرحله بومی‌سازی گذرکرده و امروز تولیدکنندگان لوازم خانگی صاحب سبک و تکنولوژی شده‌اند و مدعی هستند که به یکی از سازندگان پلت‌فورم لوازم خانگی در جهان تبدیل شده‌اند؛ ضمن اینکه ارزش افزوده صنعت لوازم خانگی در ایران بین چهار تا پنج برابر است و به‌طور متوسط سالانه صنعت لوازم خانگی در ایران حدود دو میلیارد دلار ارزبری دارد، اما ارزش افزوده آن بین ۸ تا ۱۰ میلیارد دلار است و این نشان می‌دهد برای افزایش اشتغال‌زایی و تولید توسعه صنعت لوازم خانگی از اهمیت زیادی برخوردار است. نکته حائز اهمیت در این میان، توجه تولیدکنندگان داخلی به مزیت‌های تحریم است که اگرچه سختی‌های خاص خود را هم برای آنها ایجاد کرده اما تحریم‌ها و ممنوعیت واردات لوازم خانگی، فرصت بزرگی را برای تولیدکنندگان ایرانی به وجود آورده است که بتوانند به شایستگی از این فرصت استفاده کنند؛ در این شرایط بسیاری از تولیدکنندگان لوازم خانگی سرمایه‌گذاری‌های خود را در این صنعت افزایش دادند و این امیدواری وجود دارد که بتوان با افزایش ظرفیت تولید در سال جاری، تمام نیازهای لوازم خانگی را در کشور تامین کرد؛ اگرچه برخی از شرکت‌های تولیدکننده به لحاظ کمبود منابع مالی و افزایش قیمت ارز نتوانستند در عرصه تولید قد علم کنند، اما برخی از شرکت‌ها با استفاده از فرصت خروج دو شرکت تولیدکننده بزرگ در ایران، تولیدات خود را چند برابر افزایش دادند و موفق شدند در بازار شرایط خوبی را برای خود فراهم کنند.
نکته حائز اهمیتی که به نظر می‌رسد برخی از تولیدکنندگان لوازم خانگی باید به آن توجه بیشتری داشته باشند، موضوع قیمت اقلام و تولیدات آنهاست که اگرچه مرتبط با موضوع افزایش نهاده‌های تولید است، اما به هر حال باید توجه داشت که قیمت لوازم خانگی در بازار تابعی از قیمت مواد اولیه و ارز است، بنابراین در ماه‌های اخیر هرچه قیمت لوازم خانگی افزایش یافته، تولیدکنندگان توانسته‌اند نیازهای طبقات متوسط و بالای جامعه را تامین کنند و این در تقویت تولید لوازم خانگی در کشور بسیار موثر بوده است.
تولیدکنندگان و فعالان این صنعت بر این باورند که اگر مشکلات مربوط به مواد اولیه سر راه تولید نبود، حداقل ۵۰ درصد افزایش تولید محقق می‌شد و کشور می‌توانست قیمت‌های متعادل‌تری را به خود ببیند؛ البته مشکلات مربوط به مواد اولیه فقط به دلیل عملکرد فولادسازان نیست بلکه مشکل فرآیندی نیز در این رابطه وجود دارد، به گونه‌ای که می‌توان گفت بازار لوازم خانگی در کشور تنظیم نیست. البته این مشکلات مربوط به امروز نیست و در گذشته نیز، صدها مشکل در مسیر تولید وجود داشت؛ اما هم‌اکنون مشکلات تولید لوازم خانگی در کشور، بیشتر به تهیه مواد اولیه مربوط می‌شود؛ به نحوی که تولیدکنندگان مجبور به پرداخت پول زیاد برای خرید مواد اولیه هستند و همین امر هزینه‌ها را بسیار بالا برده است؛ به‌خصوص اینکه در ماه‌های گذشته به دلیل نوسانات نرخ ارز و مبهم بودن وضعیت قیمت، رکود در بازار لوازم خانگی رخ داده است و در کنار آن، طی ماه‌های اخیر هزینه‌های تولید برای تولیدکنندگان لوازم خانگی به شدت افزایش یافته است و تولیدکنندگان، چندی پیش درخواست افزایش قیمت داده‌اند، اما هنوز چیزی در این خصوص نهایی نشده است و هیچ چیز مشخص نیست؛ ضمن اینکه در حال حاضر نرخ ارز ثبات ندارد و قیمت نهاده‌های تولید همچون ورق فولاد بسیار گران شده است و از سوی دیگر نیز این محصولات از بورس به دست تولیدکننده نمی‌رسد و تولیدکننده مجبور می‌شود از بازار آزاد تهیه کند که باید قیمت بالایی را بپردازد.
