بلای جان راه‌ها
کسری بودجه چگونه به ابرچالش آزادراه‌های ایران تبدیل شده است؟
در سال‌های اخیر و با توجه به افزایش هزینه ساخت راه‌ها، لزوم توجه و رسیدگی بیشتر و جدی به امر راهسازی و همچنین پیش‌بینی اقداماتی به‌منظور جلوگیری از تخریب و فرسایش زودهنگام این دارایی باارزش، به‌شدت افزایش یافته و در دستور کار و اولویت‌های روز مسوولان امر قرار گرفته است. توجه به راه‌ها در قالب عملیات نگهداری راه (راهداری)، نمود پیدا می‌کند. این عملیات به‌طور کلی شامل رسیدگی به خرابی‌های رویه راه، تعویض نرده پل‌ها، گاردریل‌ها، علائم هشداردهنده، خط‌کشی دوره‌ای سطح راه، روشنایی و تهویه تونل‌ها و روشنایی نقاط مه‌گیر و پرحادثه، بازگشایی محور، برف‌روبی و به‌طور کلی هر اقدامی که لازم باشد تا راه موجود بتواند شرایط سرویس‌دهی خود را در سطح مطلوب و مورد انتظار حفظ کند، می‌شود.
کاهش کیفیت با افت هزینه‌های نگهداری
هزینه‌های راهداری یا همان نگهداری راه، با مولفه‌های زیادی ارتباط دارد که اهم آنها عبارت‌اند از: کیفیت ساخت و عمر راه؛ موقعیت مکانی و وضعیت توپولوژی (کوهستانی، تپه‌ماهور یا دشت)؛ حجم و نوع ترافیک عبوری؛ تعداد پل‌ها و آب‌روها؛ تونل‌ها؛ شرایط جوی منطقه قرارگیری راه و... ؛ که هر کدام در تعیین هزینه نگهداری راه به‌طور مستقیم تاثیرگذار هستند.
به منظور حفظ سطح سرویس مطلوب در راه‌ها، بسیاری از اقدامات راهداری باید قبل از شروع تخریب و فرسودگی راه، برنامه‌ریزی و اجرا شود (راهداری پیشگیرانه)، بعضی برنامه‌ها مانند خط‌کشی، ترمیم یا تعویض قسمتی از گاردریل‌ها، تابلوها و علائم هشداردهنده و... دوره‌ای بوده و بعضی موارد نیز بلافاصله پس از خرابی باید ترمیم شود تا شرایط سرویس‌دهی راه به‌طور مطلوب حفظ شود. انجام ندادن هرکدام از موارد فوق باعث کاهش کیفیت سطح سرویس راه شده و علاوه بر آن برای کاربران ایجاد مزاحمت و مشکل می‌کند و در بعضی شرایط نیز منجر به بروز حوادث ناگوار و غیرقابل پیش‌بینی می‌شود، در ضمن هر اقدامی باید در زمان برنامه‌ریزی‌شده به مرحله اجرا گذاشته شود و چنانچه در این مرحله، امکانات لازم که مهم‌ترین آن تامین اعتبار کافی است، فراهم نشود، انجام کارهای راهداری با مانع جدی روبه‌رو خواهند بود. در قراردادهای ساخت آزادراه‌ها که با مشارکت دولت و بخش خصوصی و بر اساس ماده واحده قانونی مصوب سال ۱۳۶۶ اجرا شده است، معادل ۱۵ درصد از درآمد آزادراه‌ها به امر نگهداری اختصاص داده شده است. در سال ۱۳۹۸ کل درآمد آزادراه‌های کشور معادل ۸۵۷ میلیارد تومان بوده و ۱۵ درصد این مقدار باید برای نگهداری حدود دو هزار کیلومتر آزادراه هزینه شود. با یک محاسبه ساده، متوسط سهم هر کیلومتر آزادراه در سال ۱۳۹۸، معادل ۶۴ میلیون تومان می‌شود که این رقم بسیار کمتر از یک درصد ارزش یک کیلومتر آزادراه موجود است. طبق استانداردهای جهانی این رقم باید بین دو تا شش درصد با توجه به شرایط سختی کار نگهداری در مناطق مختلف باشد. بر اساس قیمت‌های فهرست‌بهای راهداری سال ۱۳۹۸، با مبلغ ۶۴ میلیون تومان، فقط امکان اجرای خط‌کشی محور آن هم خط‌کشی سرد وجود خواهد داشت و برای سایر عملیات راهداری بودجه‌ای باقی نخواهد ماند. اقداماتی که به‌منظور نگهداری راه‌ها صورت می‌گیرد باید در زمان خاص خودش انجام شود. تاخیر در انجام عملیات مزبور باعث افزایش هزینه عملیات نگهداری خواهد شد. بر اساس مطالعات انجام‌شده، تاخیر سه‌ساله در انجام اقدامات فوق، هزینه را تا پنج برابر و تاخیر پنج‌ساله تا ۱۸ برابر افزایش خواهد داد.
نیازهای اساسی
مهم‌ترین اقدامات مورد نیاز برای نگهداری یک دوره یک‌ساله برای راه یا آزادراه عبارت است از:
علاوه بر درزگیری حدود هزار متر و لکه‌گیری‌های موضعی حدود ۱۵۰۰ مترمربع، حداقل پنج درصد سطح راه نیازمند ترمیم و جایگزینی آسفالت است.
نیاز به حداقل یک مرتبه خط‌کشی ظرف یک سال (زمان لازم طبق استاندارد ۹ ماه است). حداقل معادل صد متر گاردریل و نرده پل، در هر سال نیاز به تعمیر اساسی یا تعویض دارد. حداقل ۳۰ مترمربع تابلو و بیش از ۳۰۰ مورد علائم هشداردهنده در هر سال، نیاز به تعویض یا ترمیم اساسی دارد. یک گروه حداقل هشت‌نفره باید به‌طور تمام‌وقت جهت بررسی و نظارت دائمی بر ترددهای محور، فعالیت انجام دهند. ماشین‌آلات و نیروی انسانی لازم (گریدر، لودر، کامیون، برف‌روب و...) به تعداد لازم جهت ترمیم و نگهداری آزادراه‌ها، باید همواره در طول سال و به‌طور شبانه‌روزی، در واحدهای راهداری مهیا و آماده خدمت باشند. سایر موارد جزئی.
بر اساس فهرست‌بهای راهداری سال ۱۳۹۸ رقم مورد نیاز برای نگهداری هر کیلومتر آزادراه محاسبه شده است. عدد به‌دست‌آمده بالغ بر ۴۰۰ میلیون تومان بوده و طبیعی است که با بودجه معادل ۶۴ میلیون در سال، نگهداری مطلوب امکان‌پذیر نخواهد بود.
عدم رشد متناسب درآمد با هزینه‌ها
مقایسه افزایش درآمد آزادراه‌ها و افزایش هزینه‌های راهداری در طول ۱۰ سال گذشته به خوبی حکایت از آن دارد که درآمدهای مزبور متناسب با هزینه‌ها افزایش نیافته و طبیعی است که امکان نگهداری مطلوب در آزادراه‌ها وجود نداشته باشد. افزایش شدید قیمت اقلامی که به‌طور مستقیم با عملیات راهداری ارتباط دارد مانند قیر، آهن‌آلات، رنگ، ماشین‌آلات و لوازم یدکی و مصرفی آنها و نبود توجه و بودجه کافی برای این امر، توانی برای پرداختن به راهداری مطلوب در آزادراه‌ها باقی نگذاشته است.
در سال ۱۳۹۸، جرایم رانندگی بالغ بر ۴۵۰۰ میلیارد تومان بوده که بر اساس قانون باید ۶۰ درصد آن برای نگهداری راه‌ها اختصاص یابد که تاکنون این حق قانونی آزادراه‌ها پرداخت نشده است. عبور خودروهای متخلف چه با سرعت بالا و چه با حمل بارهای غیرمجاز و سایر موارد، همگی اثر مرکب بر تخریب و فرسایش راه‌ها به‌ویژه بر قشرهای روسازی داشته و این منطقی است که هزینه این تخریب‌های مضاعف به منظور ترمیم و جبران خسارت‌های واردشده، به شرکت‌های آزادراهی پرداخت شود.
حال چه باید کرد
پیشنهادهای مطرح‌شده برای حل چالش کسری درآمد هزینه‌های تعمیر و نگهداری آزادراه‌ها عبارت‌اند از:
بررسی و پیدا کردن فرمولی که بتواند هزینه نگهداری آزادراه‌ها را که هم‌اکنون با توجه به تعداد ترافیک و میزان سرمایه‌گذاری ساخت‌‌محور (سرمایه باقی‌مانده) محاسبه می‌شود، بر اساس هزینه واقعی مورد نیاز مطابق شرایط ذکرشده در این یادداشت ارزیابی کند و بودجه کافی و به موقع برای این کار اختصاص دهد. برنامه نگهداری پیشگیرانه راه‌ها و آزادراه‌ها را مورد توجه قرار داده و اعتبار آن به‌موقع تامین شود، تا قبل از خرابی و فرسودگی محور، اقدامات لازم صورت پذیرد. برنامه بهسازی و تجدید آسفالت روکش راه به‌طور جدی پیگیری شود و زمان اجرای آن با توجه به شرایط ساخت جاده، ترافیک و شرایط جوی محور، مجدداً ارزیابی و برنامه‌ریزی شود. زیرا ممکن است با توجه به کیفیت ساخت و ترافیک عبوری، زمان‌های ذکرشده در قرارداد، نیاز به تجدیدنظر داشته باشند. کیفیت ساخت راه باید به‌طور جدی پیگیری شود، افزایش هزینه‌ها، لزوم نگاه عمیق و توجه جدی به کیفیت ساخت در آزادراه‌ها را الزامی کرده است. بازدیدهای دوره‌ای به‌منظور کسب اطلاعات از شرایط پل‌ها و کلیه عناصر تشکیل‌دهنده راه‌ها، باید در اولویت قرار گرفته و مسوولان امر، گزارش مربوطه را به‌دقت مطالعه کرده و مورد ارزیابی قرار داده و با گزارش دوره قبل مقایسه کنند، تا عوامل فرساینده محور هرچه زودتر مشخص شده و در برنامه ترمیم قرار گیرند. کاربران باید پرداخت عوارض عبور را به‌عنوان تشریک مساعی و سهیم بودن خود، در امر حفظ و نگهداری آزادراه‌های موجود و همچنین ساخت آزادراه‌های جدید تلقی کنند. نتایج حاصل از این امر در قالب شکوفایی اقتصاد کشور، نمود خواهد داشت و همگان از آن منتفع خواهند شد.
