تونل سبز
آزادراه‌ها را چگونه در ایران هوشمند کنیم؟
بزرگراه‌ها از نقش کلیدی در توسعه هر کشوری برخوردار هستند و در کشورمان نیز این مهم مورد توجه جدی مسوولان در برنامه‌های توسعه‌ای کشور قرار گرفته است و بنابراین همزمان با ارتقای تکنولوژی حفر تونل‌های بلند، شاهد افزایش تعداد آزادراه‌های مطلوب‌تر در کشور هستیم و ضرورت دارد همگام با کشورهای در حال توسعه، نسبت به ارتقای سطح کیفی زیرساخت‌ها و به‌کارگیری تکنولوژی روز از جمله اجرای تاسیسات و سیستم‌های هوشمند در مسیرهای خاص و تونل‌های بلند اقدام کنیم.
این مهم در زیرساخت‌های تاسیساتی و هوشمندسازی تونل‌های بلند شهری که از محدودیت‌های جدی در عملیات کمک‌رسانی برخوردار هستند، مورد ملاحظه جدی قرار گرفته و از همان ابتدا سعی شده است از سطح کیفی قابل قبولی برخوردار باشند اما در تونل‌های برون‌شهری به استثنای قطعه یک آزادراه تهران-شمال به دلایل مختلف توسعه لازم صورت نپذیرفته است.
تونل‌های بلند آزادراه تهران-شمال، اولین تونل‌های برون‌شهری هستند که از تاسیسات و سیستم هوشمندسازی به‌روز دنیا برخوردار بوده و مطابق با آخرین استانداردهای روز طراحی و اجرا شده‌اند. زیرساخت‌هایی همچون روشنایی مناسب و متناسب با زمان و جریان ترافیک، هوایی سالم و با حد آلایندگی مجاز، شرایط سفری آرام‌بخش را فراهم می‌کند و سیستم‌هایی همچون سیستم اعلان و اطفای حریق، نظارت تصویری، تلفن اضطراری، اطلاع‌رسانی و... که در قالب سیستم یکپارچه هوشمند ارائه شده است، موجب اطمینان خاطر مسافران از کیفیت خدمات ارائه‌شده و متناسب با آن بالا رفتن سطح رضایتمندی هم‌میهنان شده است.
در زیر به‌صورت خلاصه زیرساخت‌های تاسیساتی و هوشمندسازی در این نمونه تونل آورده شده است که می‌توان در آن، حدود خدمات و شرایط فراهم شده را مشاهده کرد.
ابتدا تیم مهندسی تمامی وقایع محتمل در بروز حادثه را در قالب مدرکی که علل و معلول در آنها مشخص شده است گردآوری و بر اساس آن فلسفه کنترل پروژه را می‌نویسند. بر اساس این مطالعه، میزان روشنایی مورد نیاز، نحوه کنترل میزان آلایندگی با استفاده از سیستم ونتیلاسیون، نحوه کارکرد تاسیسات برقی، نحوه مدیریت سیستم‌های نظارت تصویری، اعلان و اطفای حریق، علایم و هدایتگرهای مسیر و...، طراحی شده و بر اساس یک سیستم کنترلی به‌نام اسکادا برنامه‌ریزی و یکپارچه‌سازی می‌شوند. در حقیقت، تمامی وقایع و اتفاقات در قالب سیگنال‌های شناسایی‌شده از طریق تجهیزات به سرورها و کامپیوترهای برنامه‌نویسی‌شده منتقل و بر اساس نوع داده‌ها، مطابق الگوریتم از پیش‌تعریف‌شده، بدون دخالت اپراتور، دستورهای بازدارنده یا اقدامات اصلاحی به بخش‌هایی که ماموریت اقدام برای آن اتفاق را دارند ارسال می‌شود.
برای سهولت درک توضیحات فوق به یک نمونه در زیر اشاره می‌شود:
فرض می‌کنیم اتومبیلی به‌علت حریق در لاین کُندرو در تونل متوقف شده است. مجموعه اقداماتی که برای این فرآیند پیش‌بینی شده بدین شرح است: ابتدا سیستم نظارت تصویری مطابق دستورالعمل‌های نظارتی نصب‌شده بر روی سیستم، توقف وسیله نقلیه و حریق را به روش‌های مختلف از جمله Alarm اعلام و بر اساس الگوریتم تعریف‌شده از میان صدها تصویری که در اتاق کنترل مشاهده می‌شود، تصویر دوربینی که حادثه را مشاهده کرده بزرگ‌نمایی شده و بر روی مانیتور اتاق کنترل نمایش داده می‌شود تا علاوه بر اقداماتی که سیستم هوشمند رأساً صورت می‌دهد، تیم بهره‌برداری نیز اقدامات لازم را به انجام رساند.
علاوه بر سیستم نظارت تصویری، تجهیزات اعلان حریق اعم از کابل‌های LHD و سنسورهای پیش‌بینی‌شده در طول تونل نیز حریق را شناسایی و محل حادثه را به صورت جداگانه به سیستم کنترل اطلاع می‌دهند. سیستم‌های ترکیبی برای اطمینان از مجموع عملکرد سیستم‌های فوق و جلوگیری از هرگونه خطای احتمالی، در تونل‌های بلند مورد استفاده قرار می‌گیرند.
البته علاوه بر سیستم‌های فوق، اشخاص نزدیک به حادثه نیز می‌توانند با فشار دادن کلید اعلان حریق محل حادثه را اعلام کرده و با تلفن‌های پیش‌بینی‌شده، به مرکز کنترل آزادراه اطلاع‌رسانی کنند.
بر اساس سناریوی از پیش تعریف‌شده در سیستم کنترل هوشمند (اسکادا)؛ در صورتی که تونل دارای محفظه تخلیه باشد، به‌صورت خودکار، دمپر محدوده آتش باز شده و دود از آن خارج می‌شود و همزمان نیز جهت حرکت جت‌فن‌ها برای ناحیه حریق معکوس می‌شود.
پیام‌های هشداردهنده به بیرون تونل و مراکز کنترل و سایر تابلوهای پیام متغیر انتقال و برای تمامی مسافران مسیر و سایر عوامل ذی‌ربط برای مدیریت ترافیک مسیر ورودی به تونل نمایش داده می‌شود.
درب‌های ضدحریق مسیر بر اساس محدوده آتش و بر اساس الگوریتم باز شده و جت‌فن‌هایی که برای این گذرها پیش‌بینی شده‌اند روشن شده و محیطی امن برای خروج اضطراری فراهم می‌کند. تابلوهای نمایش مسیر و سرعت بر اساس محدوده ترافیکی به سرعت تغییر رنگ داده و نسبت به هدایت رانندگان برای خروج از نزدیک‌ترین گذر خروج اضطراری اقدام می‌کند.
علاوه بر آن: الف- درهای خروج نفر‌رو نیز برای مواردی که ازدحام ترافیکی ایجاب کند در طول مسیر تونل‌های بلند قرار گرفته‌اند و افراد را به تونل اضطراری امن یا تونل‌های مسیر برگشت راهنمایی می‌کند.
ب- همزمان در سیستم اسکادا پیغام‌های مربوطه به ارگان‌های مرتبط مانند آتش‌نشانی، پلیس راه و... مخابره می‌شود.
ج- صرف‌نظر از همه این موارد نیز سیستم‌های اطفای حریق شامل آب آتش‌نشانی و کپسول‌های اطفای حریق در دسترس رانندگان و حتی آتش‌نشانان برای رسیدگی سریع و اطفای حریق قرار گرفته است.
نمونه بالا یکی از حادثه‌های متعددی است که ممکن است در تونل‌های بلند شاهد آن باشیم و بدیهی است بدون دارا بودن زیرساخت‌های مناسب و سیستم‌های هوشمند یکپارچه، مدیریت حوادث بسیار سخت و بعضاً غیرممکن است.
از آنجا که مجموعه تجهیزات مورد نیاز برای تونل و مسیرهای هوشمند در سال‌های اخیر توسعه یافته‌اند، بنابراین از عمده مشکلاتی که در اجرای این بخش مشاهده شده است، نبود ساختار شکست برای تامین کالاها و متناسب نبودن آحاد فهرست‌بها با هزینه‌های واقعی و صعوبت کار است و از این‌رو بازنگری و افزوده شدن فصلی مجزا در فهرست‌بها مورد انتظار پیمانکاران و متصدیان است.
از موارد مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، انتخاب پیمانکار کاملاً مسلط به بحث حاضر است. برگزاری مناقصه با اعمال ضریب یا شاخص فنی در حین برگزاری مناقصه‌ها در پروژه‌های تاسیسات و کنترل هوشمند بسیار اهمیت دارد تا در خاتمه پروژه از وجود سیستمی پایدار و در حال کار اطمینان کامل داشته باشیم. در صورتی که پروژه‌های تاسیساتی و کنترل هوشمند از سوی پیمانکاران مسلط اجرا نشوند، قطعاً شاهد عدم کارایی و مشکلات عمده در بهره‌برداری از سیستم‌های نصب‌شده خواهیم بود و این حقیقت در حال حاضر در بخشی از تونل‌های داخل شهری وجود دارد.
یکی دیگر از چالش‌هایی که پیمانکاران این بخش با آن مواجه هستند، عدم در نظر داشتن زمان مناسب برای نصب و راه‌اندازی کامل سیستم‌های تاسیساتی و کنترلی بعد از پایان فعالیت‌های ساختمانی در تونل‌های بلند هستند که دارای فصول مشترک بسیاری با هم هستند. به این معنا که دقیقاً با پایان کار روسازی و آماده شدن فیزیکی مسیر، فشار زیادی بر بهره‌برداری از مسیر و تونل‌ها در میان مسوولان کشوری مشاهده می‌شود، در حالی که بسیاری از پیش‌نیازهای کارهای تاسیساتی و هوشمندسازی وابسته به فعالیت‌های عمرانی بوده و حتی پس از طی شدن دوره اجرای هر بخش پس از باز شدن جبهه‌کاری، فعالیت‌های مهم و زمان‌بر نصب، تست و راه‌اندازی باید پیش‌بینی شود؛ در غیر این صورت با ریسک‌های سنگین، مشکل در اجرای کیفی پروژه و بعضاً عملکرد نامطلوب سیستم در ادامه بهره‌برداری روبه‌رو خواهیم بود و امیدوار است در برنامه‌ریزی‌های آینده در بهره‌برداری از آزادراه‌های کشور مورد عنایت و توجه جدی مسوولان کشور قرار گیرد.
