۲۰ دریچه فساد در شهرداری
در سال‌های پس از انقلاب پژوهش‌های متعددی در زمینه فساد اداری در ایران انجام شده که برخی از آنها در شهرداری تهران صورت گرفته است. اکثر قریب به اتفاق این پژوهش‌ها مبتنی بر روش کمی بوده و به بررسی عوامل در قالب دانش موجود و به‌ویژه شاخص‌های نه چندان بومی مبتنی بر علل شناسایی شده در پژوهش‌های خارجی پرداخته‌اند.
مطالعه پیش‌رو متنی فشرده و تلخیص یافته از گزارش تفصیلی «طرح تدوین سند راهبردی مقابله با فساد در شهرداری تهران» است که اخیرا به سفارش اداره کل ارزیابی عملکرد و بهبود مدیریت شهرداری و در پاسخ به خلاء پژوهشی موجود و با هدف شناسایی فرآیندهای محمل فساد و ارائه سند راهبردی مبارزه با آن، انجام شده است. این مطالعه توسط یک تیم با ترتیب حجت‌اله شریفی (مجری طرح)، زهرا توحیدی (مدیر پروژه)، زهرا ناجیان اصل (تیم مطالعاتی)، سید علی اصغر هاشمی (تیم مطالعاتی) و امیرحسین چیت‌ساززاده (تیم مطالعاتی) انجام شده است.
در این پژوهش در گام اول اسناد فرادست مرتبط، شامل ۲۸ سند شامل قانون، آیین‌نامه، بخشنامه، برنامه، طرح، دستورالعمل و سیاست‌های کلی ابلاغی مرتبط با ارتقای سطح سلامت اداری و پیشگیری و مقابله با فساد مورد بررسی قرار گرفته است. این مطالعه محتوای اسناد مورد نظر را در پنج بخش شامل تعاریف، چشم‌اندازها و اهداف، احصاء راهبردها و رویکردها و سیاست‌ها، مصادیق تعیین شده پیرامون تخلفات اداری و انضباطی و در نهایت شرح تشویق‌ها و تنبیهات اداری و انضباطی دسته بندی کرده است. علاوه بر این، دسته‌بندی سیاست‌های مبازره با فساد در همین اسناد، دسته‌بندی و طبقه‌بندی شد. در ادامه به منظور شناخت فرآیندهای محمل فساد در شهرداری تهران از تکنیک‌های روش پژوهش کیفی و روش «تحلیل مضمون» بهره برده شده است. همچنین به منظور جمع‌آوری داده‌ها، از تکنیک «مصاحبه عمیق» استفاده شده است. روش نمونه‌گیری نیز روش «هدفمند» بوده که بدین منظور ۲۸ نفر از متخصصان، مدیران ارشدِ بخش‌های مختلف سازمان، اعضای شورای شهر و پیمانکاران یا سایر افراد طرف قرارداد با شهرداری به عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. معیار انتخاب این افراد «روایی ملاکی» بوده است و بررسی تا زمان اشباع داده‌ها ادامه یافت.
فرایندهای محمل فساد و راهبردهای متناظر
با وجود آنکه هدف اصلی پژوهش مورد نظر شناسایی فرایندهای مستعد فساد در شهرداری تهران بوده است، اما از یک سو مطالعات اسناد فرادست، بررسی پژوهش‌های داخلی و تجربه‌های بین‌المللی، به ریشه‌های بنیادی‌تر و علل کلان‌تر فساد اشاره داشته و از سوی دیگر یافته‌های پژوهش، پژوهشگران را به مسائل کلیدی‌تر سازمانی که زمینه‌های اصلی شکل‌گیری فساد در شهرداری تهران بود رهنمون می‌کرد. براساس یافته‌ها این علل در شهرداری تهران عبارتند از: ۱-قوانین و دستورالعمل‌ها ۲-فرهنگ سازمانی ۳-ساختار سازمانی ۴-برنامه ریزی ۵- محیط
در طبقه‌بندی نهایی فرایندهای محمل فساد و وجوه فساد متناظر با هریک در قالب ۲۵ فرایند، طبقه‌بندی شده است که در جدول شماره یک به مهم‌ترین این فرآیندها اشاره می‌شود. در انتها در راستای هدف نهایی پژوهش مذکور با استفاده از تکنیک استراتژی مساله محور، راهبردها و سیاست‌های متناظر هر فرآیند معین شده است. جدول شماره یک پس از اشاره به ۲۰ فرآیند اولویت‌دار محمل فساد در ستون اول، در ستون دوم راهبردهای مرتبط با مهار فساد در آن و در ستون سوم سیاست‌های اجرایی آن را مورد اشاره قرار داده است.
چنانچه مطالعه جدول شماره یک عیان می‌کند راهبردها و سیاست‌های متناظر با هر فرآیند محمل فساد، در موارد متعددی هم‌پوشانی داشته یا تکرار می‌شوند. به منظور تسهیل در برنامه‌ریزی و ارزیابی، سیاست‌ها و راهبردهای ارائه شده به صورت کلی دسته‌بندی و در جدول شماره دو ارائه شده است.
آنچه در این تحقیق ارائه شد، مطالعه با رویکردی مساله محور در حوزه فساد بود که توجه و تمرکز خود را بر کلیدی‌ترین حلقه‌ها و محمل‌های فساد مبذول داشته است. مطالعه فرآیندهای محمل فساد در شهرداری تهران و ارائه راهبردهای کلی جهت مقابله با آن، بی‌تردید گامی مقدماتی و علمی در راستای کنترل فساد در این سازمان بوده است. با این حال برای تحقق این مهم لاجرم باید به پژوهش‌های آتی تکیه داشت. پژوهش‌هایی که برنامه‌های اقدامی و عملیاتی کنترل فساد در هر فرآیند را هموار کرده و با جهت‌دهی به برنامه‌های اقدامی خط مشی حرکت در مسیر کاهش فساد در شهرداری را روشن می‌کند.
