حمید نجار
najar.hamid۶۲@gmail.com
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی سیاست‌های در پیش گرفته شده از جانب رژیم پهلوی و سیل مهاجرت‌ها به سوی شهرهای بزرگ کشور، تبعاتی همچون افزایش درخواست‌ها از سویی و کمبود مسکن از دیگر سو، ایجاد سفته‌بازی در بازار زمین و خالی گذاشتن واحد‌های مسکونی توسط مالکین و اجاره ندادن آنها به امید سود بیشتررا در پی داشت.

در همین زمان طرح انقلاب سفید هم در حال اجرا بود و مخالفت‌هایی با این جریان از سوی اقشار مختلف مردم به رهبری امام خمینی(ره) نیز به وجود آمده بود و به چالشی بسیار جدی برای حکومت تبدیل شده بود، این چالش حکومت را بر آن داشت تا به عامل رهایی «مسکن» متوسل شود و رفع این معضل در سرلوحه اقدامات دولت وقت قرار گرفت و کار به جایی رسید که شاه با صدور فرمانی دستور اجاره دادن خانه‌های خالی را صادر کرد. از دیگر مواقعی که حکومت با دستاویز قرار دادن مسکن و بهبود وضعیت آن سعی در خنثی نمودن مخالفت‌های موجود نمود سال ۱۳۵۷ بود، یعنی چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) که طومار پادشاهی را برای همیشه در ایران درهم پیچید. اما همانگونه که گفته شد در این سال دولت و دربار که ضرباهنگ سقوط‌‌شان سرعت یافته بود با پرداختن به مساله مسکن سعی در کنترل اوضاع داشته و با خیال اینکه این انقلاب را به حاشیه بکشانند تلاش می‌کردند تا بخشی از اعتراضات را با بهبود وضعیت مسکن خنثی کنند. اثری از این تلاش را می‌توان در گزارشی از روزنامه کیهان مشاهده کرد که در نخستین روزهای سال ۱۳۵۷ در تاریخ ۶ فروردین ماه به چاپ رسیده است. این گزارش در پی این است که نشان دهد سیاست‌های اعمال شده از جانب دولت آموزگار به فرو نشستن تب زمین در سال ۱۳۵۶انجامیده است. نویسنده این گزارش در ابتدا اشاره می‌کند «بررسی‌هایی که از اواخر سال ۱۳۳۵ آغاز شد و پارسال به صورت لوایح و فرامین قانونی اعلام گردید به دوران طلایی زمین بازی و بورس بازی روی خانه و آپارتمان در کشور پایان داد، تب مسکن فرو نشست و به همراه آن دوره نقاهتی طولانی آغاز شد.» سپس ادامه می‌دهد «در سال گذشته آنها که با سرمایه گذاری در مسکن به نوعی دست به احتکار زده بودند کنار نشسته و راه را برای متقاضیان واقعی مسکن باز کردند، ترمزهای ناگهانی سبب شد که قیمت زمین در سال گذشته بین ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش پیدا کند... با کاهش قیمت زمین خانه‌سازی در خارج محدوده تهران آغاز شد و زمین‌های زیادی وارد محدوده گردید استفاده از این زمین‌‌ها در تداوم کاهش قیمت موثر افتاد اما آثار آنها امسال بیشتر نمایان می‌شود.»

کیهان در ادامه گزارش‌ از اقداماتی سخن می‌گوید که از چند سال قبل از آن در همین راستا انجام شده است «در قسمتی از سال 1335 و تمام سال 36 تلاش شد تا با انفجار تقاضای کاذب و محدودیت عرضه مقابله شود... در تیرماه به دنبال بررسی کمیته وزیران، سیاست اعتباری مسکن به شکل محدود کننده‌ای تغییر یافت و دادن وام مسکن دارای ضوابطی شد و در نتیجه به یک باره سطح تقاضا و امکانات متقاضیان به سطح واقعی تنزل یافت» سپس به تشریح تصمیمات این کمیته می‌پردازد و ادامه‌می‌دهد «کمیته‌ای در تاریخ 13 اردیبهشت تشکیل شد این کمیته ایجاد واحد‌های مسکونی با هر متراژ و هر قیمتی را بلامانع تشخیص داد به شرط آنکه از اعتبارات دولتی استفاده نکنند.» آن گونه که اشاره شد تمامی این اقدامات نزدیک به انقلاب سفید به وقوع پیوست، بنابراین در بخشی از این گزارش به راهیابی این مساله به اصول شش گانه حرکت مذکور نیز اشاره شده و آمده است که بعد از تشکیل این کمیته و بعد از یک ماه اصل تازه‌ای به اصول اولیه انقلاب سفید افزوده شد که «مستقیم به مساله مسکن ارتباط دارد، اصل تثبیت نسبی قیمت زمین» اصلی که بر اساس این گزارش لایحه‌ای در پی داشت که از سوی دولت وقت به مجلس تقدیم شد و جلوی افزایش شدید قیمت زمین را گرفت. این لایحه در مجلس شورای ملی تصویب و برای تصویب به مجلس سنا فرستاده شد. مهم‌ترین بخش این گزارش جایگیری مسکن و بحران پیرامون آن در برنامه‌های دولت وقت یعنی دولت جمشید آموزگار است که در سال 1356 با شعار فضای باز سیاسی، صرفه‏‌جویی، مهار کردن بحران‌های اقتصادی بر سر کار آمد. آموزگار از همان ابتدا رفع بحران مسکن را به عنوان یک هدف اساسی اعلام کرد و کوشید با اجرای چند برنامه به این مهم دست پیدا کند، برنامه‌هایی که گزارشگر کیهان رئوس آن را چنین بر‌می‌شمارد:
افزایش فعالیت خانه‌سازی با محوریت خانه‌های ارزان قیمت
کاهش هزینه‌های ایجاد واحد مسکونی
اعطای وام‌های بلند مدت با بهره تدریجی
و سپس به نقد آنها دست می‌زند و می‌نویسد «اینها سیاست‌ها و هدف‌ها بود. اما آنچه مهم است و تا کنون دولت کمتردرباره آن صحبت کرده راه‌های اجرایی است... اکنون امید به اجرای این سیاست است در آینده با روند فزاینده جمعیت شهر‌نشین نیاز به واحدهای مسکونی بیشتری خواهد بود در آینده شهرهای جدیدی به وجود می‌آید و لاجرم نیاز به واحد مسکونی فزونی خواهد گرفت.»
نباید از نظر دور داشت تحولات بعدی و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی نشان داد که تمامی این وعده‌ها هم نتوانست جریان انقلاب را از مسیر اصلی خود منحرف کند و آموزگار همچون دیگر نخست وزیران سال‌های ۱۳۵۶ و۵۷ نه تنها نتوانست در راستای بهبود اوضاع - نه تنها دربخش مسکن بلکه از هر حیث- کاری انجام دهد بلکه کمی بعد یعنی در تاریخ چهارم شهریور مجبور به استعفا شد.