مریم سلطان‌زاده
شاید بچه‌های این دوره‌زمانه زیاد یادشان نیاید، اما قدیم‌ترها، نه اینکه خیلی سال‌ها پیش، بلکه تا همین ۱۰ -۱۵ سال قبل بود که خانواده‌ها آخرین چهارشنبه سال را با خوردن آجیل، شب نشینی و بچه‌ها، با برپا کردن آتش و استفاده از دارت و زرنیخ و کاربیت جشن می‌گرفتند و خبری از سیگارت و کپسولی و دیگر مواد آتش بازی خطرآفرین نبود، اما به یکباره فشفشه و سیگارت به بازار آمد و جای دارت را گرفت.

هرچند واردات این وسایل آتش بازی ممنوع است و جزو کالاهای قاچاق محسوب می‌شود، اما در بازار می‌توان به‌راحتی آنها را تهیه کرد. فشفشه، سیگارت معمولی، سیگارت سه زمانه، آبشار، کپسولی، فرفره، پروانه، دینامیت، زنبوری، موشک سوتی، موشک سه پایه از جمله کالاهایی است که در این روزها بین مردم پیر و جوان خرید و فروش پررونقی دارد.
البته مواد دیگری نیز وجود دارد به نام نارنجک و بمب که خطرناک است، صدای مهیب دارد و لکه‌های بزرگ سیاه بر دیوارها ایجاد می‌کند. نارنجک‌ها از اکلیل سرنج و سنگ تولید می‌شود که دور آن را با چسب لنت برق می‌پیچند. این مواد در هنگام احتراق صدای مهیبی ایجاد می‌کند و پس از منفجر شدن سنگ ریزه پرتاب می‌کند که همین سنگ ریزه‌ها خطرناک است و موجب آسیب‌دیدگی خواهد شد، البته امروزه انداختن قوطی‌های خالی حشره‌کش و حتی گاز پیک‌نیکی در میان آتش نیز رواج یافته و به قول بسیاری از مردم این مراسم را به جنگ‌های خیابانی شبیه‌تر کرده است.
تب داغ خرید و فروش
با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال به‌ویژه چهارشنبه‌سوری، دوباره تب خرید و فروش مواد محترقه در خیابان‌های شهر داغ می‌شود. سر چهارراه‌ها دست‌فروشانی که تا دیروز گل می‌فروختند، این روزها به خرید و فروش مواد محترقه رو آورده‌اند. آنها می‌گویند که مواد آتش بازی استاندارد می‌فروشند، اما اگر بعد از چند دقیقه گفت‌وگو اعتمادشان را جلب کنی، از شیر مرغ تا جان آدمیزاد برایت فراهم می‌کنند تا جایی‌که می‌توان یک محله را با آن مواد به هم ریخت. این مواد را می‌توان با اندکی پول تهیه کرد.
این روزها ساختن و فروش مواد محترقه کاسبی پر رونقی است. همه ساله چند هفته‌ای مانده به چهارشنبه آخر سال، صدا و سیما و رسانه‌ها با حرف‌های تکراری جوانان و نوجوانان را به دوری از مواد محترقه فرا می‌خوانند. نکته‌ای که امسال در بازار داغ خرید و فروش مواد محترقه جلب توجه می‌کند، تب زودهنگام خرید و فروش مواد آتش‌بازی در خیابان‌های شهر است! هنوز چند هفته‌ای مانده تا چهارشنبه‌سوری، صدای نارنجک و ترقه در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر به گوش می‌رسد. چهارشنبه سوری جشن آتش است برای عصر یک روز از سال و در همان عصر و شب هم تمام می‌شود، اما ترقه‌بازی که چاشنی جشن چهارشنبه‌سوری شده ماه‌ها پیش از آن درهر کوی و برزن با ترکاندن نارنجک و مواد محترقه زیر پای رهگذران به قیمت شوکه کردن آنها و سلب آرامش از جامعه آغاز می‌شود و تا هفته‌ها پس از چهارشنبه‌سوری ادامه پیدا می‌کند.
خرید و فروش ممنوع، اما کجاست گوش شنوا!
خرید و فروش مواد محترقه در ایران ممنوع است و جرم محسوب می‌شود. هر ساله با نزدیک شدن چهارشنبه‌سوری نیروی انتظامی بسیاری از عاملان فروش ترقه و فشفشه را دستگیر می‌کنند و هزاران کیلو مواد آتش بازی را دود می‌کند، اما باز هم می‌توان دید که بر تعداد عرضه‌کنندگان افزوده شده است. پشت چراغ قرمز بسیاری از بزرگراه‌ها و خیابان‌های پر رفت و آمد، در مسیر گردشگاه‌هایی مانند درکه و توچال، در میدان‌های بزرگ و پرازدحامی چون میدان تجریش و بیش از همه در مناطق جنوب شهر مانند بازار و خیابان مولوی که از مراکز اصلی تولید و عرضه‌ این مواد است، صفی از جوانان و کودکان در کار فروش وسایلی هستند که نه تنها فروش، که حتی استفاده از آنها جرم محسوب می‌شود.


بازار بزرگ نزدیک میدان مولوی یکی از مراکزی است که خرید و فروش عمده مواد آتش بازی در آن امروزه رونق دارد. اگر سری به این خیابان‌ها زده باشید، درمی‌یابید که دستفروشان بدون هیچ محدودیتی مشغول خرید و فروش مواد آتش بازی هستند.
خبری از محدودیت نیست
یکی از فروشندگان مواد آتش بازی که دستانش پر از فشفشه و ترقه است، درباره وضعیت خرید و فروش این وسایل می‌گوید: هرساله با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال، ماموران نیروی انتظامی اعلام می‌کنند که خرید و فروش مواد آتش بازی ممنوع است، اما همانطور که می‌بینید خبری از محدودیت و ممنوعیت نیست و ما به راحتی کالاهای خود را می‌فروشیم.
سیامک که دست‌هایش پر از مواد آتش بازی است، در پاسخ به این پرسش که موادی که شما می‌فروشید خطرناک نیست؟ می‌گوید: اصولا ترقه و فشفشه خطرناک نیست، البته این بستگی به روش مصرف دارد. اگر به درستی مصرف نشود، ممکن است به مصرف‌کننده آسیب برساند. استفاده نکردن از فشفشه و ترقه در فضای بسته، خودداری از آتش بازی در نزدیک پمپ بنزین‌ها و پرهیز از ریختن مواد سریع‌الاشتعال نظیر نفت، بنزین و الکل روی آتش از دیگر مواری است که باید در این روزها به آن توجه کرد.
تاثیر نوسان نرخ دلار روی ترقه‌ها
گشت‌زنان در بازار قدیمی تهران به یکی از کسانی‌که فروشنده مواد آتش بازی است برخورد کردیم. او که خود را رضا معرفی می‌کند، می‌گوید: هرساله در ماه‌های پایانی سال، بازار خرید و فروش مواد آتش بازی گرم می‌شود. به گفته وی، کسانی که این مواد را خریداری می‌کنند در سنین مختلف هستند از کوچک و بزرگ، پیر و جوان. رضا درباره قیمت این اجناس هم می‌گوید: نوسان نرخ دلار روی تمام اجناس تاثیر داشته است. این مواد نیز به دلیل اینکه در داخل تولید نمی‌شود، متاثر از نرخ دلار است. قیمت‌های مواد آتش‌ بازی نسبت به پارسال افزایش داشته است، به طوری‌که اگر می‌شد یک بسته سیگارت را هزار تومان خرید، امسال باید همان بسته را دو هزار تومان بخرید.
روز آخر بخرید، ارزان‌تر است
احمد یکی از فروشندگان مواد آتش بازی، درباره قیمت آنها می‌گوید: قیمت پایه از بسته‌ای دو هزار تومان شروع می‌شود، البته چون ما عمده‌فروش هستیم، ارزان‌تر می‌فروشیم، در غیر این صورت سر چهارراه‌ها گران‌تر از این قیمت است.
او به این نکته هم اشاره می‌کند که برای ارزان‌ترخریدن مواد آتش بازی باید روز آخر یعنی شب چهارشنبه سوری به فکر خرید باشی؛ «هر قدر به روز چهارشنبه سوری نزدیک می‌شویم، بر قیمت این اجناس افزوده می‌شود، اما این قیمت‌ها شب چهارشنبه سوری شکسته می‌شود، به طوری‌که هر قدر به ساعات پایانی آن شب نزدیک می‌شویم، مواد آتش‌بازی ارزان‌تر می‌شود.»
ترقه‌ها از کجا می‌آید؟
اما به راستی این همه ترقه از کجا می‏آید؟ چه کسی آن‌ها را وارد می‌کند؟ چرا کسی از ورود یا تولید آنها جلوگیری نمی‏کند؟ پرسش‏هایی از این دست هنوز هم بی‏پاسخ مانده است، نیروی انتظامی هرسال، چند روز مانده به چهارشنبه سوری، عده‏ای از خرده‎فروش‏ها را دستگیر می‏کند، اما ماجرا از جای دیگر آب می‌خورد، درباره اینکه ترقه‏ها چطور وارد کشور می‏شوند، کسی چیزی نمی‏داند، اما روشن است که اکثر آنها سوغات چین هستند. عباس یکی دیگر از فروشندگان مواد آتش بازی در این باره می‌گوید: این مواد از کشورهای مختلف از جمله چین، پاکستان و تایلند وارد ایران می‌شود. به گفته او، نبود فشفشه‌ها و ترقه‌های ایرانی و استاندارد باعث شده است که رقبای فرصت‌طلبی مانند چین جای خالی سرمایه‌گذاران ایرانی را در بازار ایران پر کنند و عملا در بازار صنایع سرگرمی ایران بدون هیچ‌گونه رقیب جدی میدان‌داری کنند. به همین دلیل است که همه ساله با نزدیک شدن به آیین چهارشنبه‌سوری، بازار ترقه و فشفشه‌های چینی در ایران بسیار داغ و پررونق می‌شود.
چهارشنبه‌سوری یا تمرین جنگ؟!

البته استفاده از ترقه و فشفشه و امثال آن نیز تنها در شب چهارشنبه سوری مجاز و پیش و بعد از آن جرم تلقی می‌شود، اما سر و صدایی که از روزها قبل در گوشه و کنار تهران به گوش می‌رسد، حکایت از آن دارد که جوانان، که استفاده کنندگان اصلی مواد محترقه در این روزها هستند، آنچنان که انتظار می‌رود گوششان به این هشدارها بدهکار نیست. بیش از ۸۰ درصد قربانیان حادثه‌های سال گذشته پسران ۸ تا ۲۳ ساله بوده‌اند.
امروز، مواد آتش‌زا از فشفشه و سیگارت و ترقه به مواد محترقه بسیار خطرناکی به شکل نارنجک که کم از بمب صوتی و نارنچک جنگی ندارد مبدل شده است. و بدین گونه به آتش‌افروزی‌ها ابعاد وحشت‌زایی بخشیده است که در هر چهارشنبه‌سوری با حوادث غم‌انگیز مصدومیت و معلولیت تا ویرانگری و مرگ در شهرها شاهدیم. اما باید به این نکته توجه داشت که مراسم چهارشنبه‌سوری دیگر مانند سال‌های گذشته نیست. در مراسم چهارشنبه‌سوری نسل جدید از سنت‌هایی چون فال‌گوش نسشتن، قاشق‌زنی، کوزه شکستن و حتی پریدن از روی آتش خبری نیست. نسل امروز انگار تمرین جنگ می‌کند و در این بازی هرچه صدا مهیب‌تر و انفجار قوی‌تر باشد، هیجان آن بیشتر است. برخی از کارشناسان رفتارهای اجتماعی معتقدند جشن‌هایی مانند چهارشنبه‌سوری برای جوانان فرصتی برای تخلیه‌ انرژی است.