کتله‌خور؛ جایی برای زیستن،  جایی برای فراغت
در میان سوز و سرما، هرم گرمای غارها بهترین پناه برای انسان‌های اولیه بود؛ جایی برای زیستن، جایی برای فراغت و نقش‌آفرینی و جایی برای پناه بردن از آنچه در زمین می‌گذشت. کتله‌خور که عنوان طویل‌ترین غار خاورمیانه را همراه خود دارد نیز از همان جنس پناهگاه‌های باستانی است با داستان‌هایی که برای هزارتوی آن نسل به نسل نقل شده است. آثار یافت شده در این غار سه دوره را شامل می‌شود: سفال‌های تیره‌ رنگ دود‌زده با نقش داغدار دست‌ساز مربوط به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد، سفال‌های دست‌ساز دارای پوشش به رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای قابل‌مقایسه با آثار قرن‌های اول و سوم میلادی و سفال‌های دوره جدید که به شکل کوزه و بشقاب هستند و ارزشی تاریخی ندارند. جدا از انسان اولیه، کتله‌خور میزبان جانورانی هم بوده که امروز هیچ نشانی از آنها بر زمین باقی نمانده است نمونه آن اسکلت چهارپایی است که در طبقه اول غار یافت شده است. پاهای بلند و سم در کنار دم دراز و سر بزرگ طرحی از موجودی را به تصویر می‌کشد که قرن‌ها است نشانه‌ای از حضور آن بر زمین نیست. به اشتباه بعضی افراد نام «کتله‌خور» را به «غار خورشید» ترجمه می‌کنند که در آن کتله را به معنای غار و خور را به معنای خورشید در نظر می‌گیرند؛ اما این یک برداشت سطحی از نام این غار است. در فرهنگ زبان ایران زمین، «کت» با ضمه روی «ک» به معنای سوراخ کوچک است. کما اینکه هنوز در شهری کهن مانند دزفول (که از قدیمی‌ترین آریاییان هستند و قدمتی 7000 ساله دارند) عمل نخ کردن سوزن را «کت کردن سوزن» گویند. در کرمان هنوز به سوراخ‌های مجرای رابط آب بین دو باغ نیز «کت» گویند. اما همین لغت «کت» اگر با فتحه کاف همراه باشد در زبان ادبیات ایران زمین ضمن اینکه معنی «تخت» را می‌دهد (در نیشابور هنوز استفاده می‌شود و نیمکت دبستان نیز از آن ریشه می‌گیرد) معنی دیگری نیز دارد و باز هم مانند «کت» با ضمه کاف، این «کت» با فتحه کاف معنی سوراخ را می‌دهد؛ منتها با مقیاس بزرگ‌ترو جالب اینکه در شهر دزفول سوراخ‌های بزرگی که لب رودخانه دز توسط اهالی به‌طور عمودی حفر شده و شمایل یک غار کوچک را داشته و در گرمای 50 درجه این شهرستان بسیار خنک می‌باشند توسط مردم این دیار «کت» با فتحه کاف گفته می‌شود. بر این اساس، غار کتله‌خور زنجان چه با فتحه روی کاف همراه باشد و چه با ضمه، فرقی نمی‌کند. چون ساختار این غار پر از سوراخ بوده و شبیه کلماتی مانند: کتک خور، آبشخور و مال خور، کتله‌خور نیز به معنای غاری است که درون آن از هر سوی که بنگرید سوراخ‌خوری دارد. پسوند «له» که به «کت» چسبیده، مانند کلمه «کوتوله» به معنای سوراخ کوچک است.
* تحلیل زبان‌شناسی از مهندس عباس موزونی