در گفت‌وگوی «دنیای اقتصاد» با استاد ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مطرح شد؛
پروین؛ برترین مناظره‌سرای شعر پارسی
دنیای اقتصاد، ضحی زردکانلو- پروین اعتصامی کیست؟ بانوی شاعری که در نگاهش زنان اساس هستی و پایه زندگی خانوادگی هستند، شاعری استبدادستیز و شجاع که در مدت حیات کوتاه خود آثار ماندگار بسیاری را به ادبیات ایران هدیه داد، زنی اصیل و نجیب که از کودکی در فضای هنری رشد کرد و با بی‌عدالتی جنگید. به پاس بزرگداشت این شاعر نامی در ۲۵ اسفند، با زهرا اختیاری، دکترای ادبیات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگو کردم تا پروین را بیشتر بشناسیم و بهتر معرفی کنیم.
به‌عنوان سوال نخست به‌نظر شما ویژگی‌های شعر پروین چیست؟ آیا می‌توان پروین را شاعری پیشرو و استبدادستیز معرفی کرد؟
بانو رخشندة اعتصامی (۱۳۲۰ش.
به‌عنوان سوال نخست به‌نظر شما ویژگی‌های شعر پروین چیست؟ آیا می‌توان پروین را شاعری پیشرو و استبدادستیز معرفی کرد؟
بانو رخشندة اعتصامی (۱۳۲۰ش.
دنیای اقتصاد، ضحی زردکانلو- پروین اعتصامی کیست؟ بانوی شاعری که در نگاهش زنان اساس هستی و پایه زندگی خانوادگی هستند، شاعری استبدادستیز و شجاع که در مدت حیات کوتاه خود آثار ماندگار بسیاری را به ادبیات ایران هدیه داد، زنی اصیل و نجیب که از کودکی در فضای هنری رشد کرد و با بی‌عدالتی جنگید. به پاس بزرگداشت این شاعر نامی در 25 اسفند، با زهرا اختیاری، دکترای ادبیات فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگو کردم تا پروین را بیشتر بشناسیم و بهتر معرفی کنیم.
به‌عنوان سوال نخست به‌نظر شما ویژگی‌های شعر پروین چیست؟ آیا می‌توان پروین را شاعری پیشرو و استبدادستیز معرفی کرد؟
بانو رخشندة اعتصامی (۱۳۲۰ش. تهران- ۱۲۸۵ش. تبریز) متخلص به پروین، دختر یوسف اعتصام‌الملک از شاعران برجسته ایران و برترین شاعر زن زبان فارسی است. برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های شعر پروین اعتصامی را می‌توان این‌گونه برشمرد: از نظر ادبی مهمترین خصیصة شعر پروین آسمان ادب ایران، تشخیص یا آدم‌انگاری است. وی همه هستی را زنده و باروح می‌بیند. با بسیاری از مظاهر آن ارتباط برقرار می‌کند و به شیوه مناظره، مظاهر مختلف آن را به گفت‌وگو وامی‌دارد.پروین اعتصامی شاعری است که در عین داشتن اعتقادات دینی و اسلامی، تمثیل‌ها، مناظرات و حکایات او حاکی از روحیه ضداستبدادی و ستم‌ستیزی‌اش است. او قدرت بیانی شعر و جنبه‌های بلاغی داستان و حکایت را در خدمت بیان مشکلات اجتماعی و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی و تفوّق‌طلبی عدّه‌ای قرار داده است. از این جهت نظیر شاعرانی چون ناصرخسرو (قرن پنجم)، سیف فرغانی (قرن هشتم)، عبید زاکانی (قرن هشتم) و قاسمی گنابادی (قرن دهم) است.
فکر می‌کنید دلیل عمده جاودانه شدن پروین علی‌رغم سن کم و مرگ زودهنگام او چیست؟
از اهم دلایل بقای نام جاودانه پروین، نجابت، فرهیختگی، تربیت و اصالت خانوادگی اوست که از وی زنی ساخته متکّی به معرفت و دانش و مواهب خدادادی خویش. به‌نظرم اصلی‌ترین نکته تربیت خانوادگی و رشد و بالندگی وی در خانواده‌ای است که جز علم و دانش و فضایل پسندیده انسانی، شرفی برای آن در اولویّت نبود. پروین تنها دختر خانوادة اعتصام‌الملک بود که چون نگینی درخشنده در حلقه برادران و خانوداه محبوبیّتی کم‌نظیر داشت. دلیل جاودانگی و زیبایی شعر وی علاوه بر نشأت گرفتن از ذوق و قریحة خدادادی و موروثی وی، عامل دیگری هم داشت و آن حضور پروین از اوان کودکی در مجالس ادبی‌ای بود که با حضور شاعران و ادیبان بزرگ آن روزگار در حضور پدرش یوسف اعتصام‌الملک و در منزل وی برگزار می‌شد، در این مجالس پروین ناظر نقد اشعار دیگران بود و بهترین درس‌ها و تجربه‌ها را در همین محافل فراگرفت. طبع بلند و قریحه خدادادی و ذوق سرشار او در سرودن اشعار پارسی و تسلط وی به موضوعات قرآنی و دینی و استفاده از آن‌ها در قالب شعر موجب جاودانگی و برجستگی شعر این شاعر نادرة دوران است. این بانوی جوان علی‌رغم سن کم، چون پیری جهان‌دیده، فرزانه و دلسوز با شعر خود مردم را راهنمایی می‌کند. او شعر شاعران قبل از خود، به‌ویژه قله‌های ادبی را خوانده و در محتوا و مضمون از شعر برخی استفاده برده است.
حقوق زنان در شعر پروین جایگاه ویژه‌ای دارد و زن را به‌عنوان سازنده یک اجتماع می داند.در این باره بیشتر و درصورت امکان مصداقی برایمان بگویید.
در مسیر معرفی و استیفای حقوق زنان در ایران، شعر پروین نمونه عالی و ارزشمندی است که به‌عنوان نمونه به چند بیت آن اشاره می‌شود:
در عدالت‌خانة انصاف زن شاهد نداشت/ در دبستان فضیلت، زن دبستانی نبود
دادخواهی‌های زن می‌ماند عمری بی‌جواب/ آشکارا بود این بیداد پنهانی نبود
میوه‌های دکّة دانش فراوان بود، لیک/ بهر زن هرگز نصیبی زین فراوانی نبود
پروین را از پایه‌گذاران شعر مناظره‌ای می‌دانند، اکنون جایگاه شعر مناظره‌ای در ادبیات فارسی کجاست؟
پروین اعتصامی برترین مناظره‌سرای شعر پارسی است که بیش از صد مناظره از وی برجای مانده است. در ادب فارسی هیچ شاعری را سراغ نداریم که این همه مناظره سروده باشد. تمام مناظره‌های پروین اعتصامی با هدف تعلیمی و تربیتی سروده شده است. پروین با استفاده از هنر مناظره بهترین ارمغان خود را که پیام‌های اخلاقی و حِکمی اوست برای فارسی زبانان به ودیعه نهاده است. «گرچه درخت آسوریک» (نخل خرما) مناظره‌ای است میان درخت خرما و بز که سرایش آن به قبل از اسلام برمی‌گردد و در آن نخل و بز هریک به بیان برتری‌های خود می‌پردازند. اولین اشعار مناظره در شعر فارسی بعد از اسلام از علی‌ابن احمد اسدی طوسی، شاعر قرن پنجم است. وی نخستین کسی است که مناظره را وارد ادبیات فارسی بعد از اسلام کرد. پنج قصیده مناظره «آسمان و زمین»، «مسلم و گبر»، «شب و روز»، «تیر و کمان» و «عرب و عجم» را منسوب بدو می‌دانند که البته دو مناظره «آسمان و زمین» و «تیر و کمان» از اسدی است و سه تای دیگر را از پدر او، ابونصر احمد ابن منصور اسدی می‌دانند (شریفی، ۱۳۸۷: ۱۴۲).
در ادبیات فارسی، زنانی چون پروین، مهستی گنجه‌ای، فروغ و سیمین را داریم اما چرا امروزه در ادبیات معاصر امثال آن‌ها را در جامعه زنان کمتر شاهد هستیم؟
اگرچه امروزه زنان در جوامع علمی و محیط‌های دانشگاهی حضور دارند و در آن محیط‌ها نیز فعالیت‌های آنان برجسته و چشمگیر است، امّا شرایط کاری موظّف و در قالب ساعات اداری معیّن و در کنار آن پرداختن به امور خانواده و تربیت فرزند موجب می‌شود که بخش علمی و دانشگاهی به‌عنوان یک وظیفه اداری تلقی شود که این مسأله یکی از عواملی است که ظهور زنانی در طراز پروین را در محاق فرو می‌برد. می‌بایست به شرایط محیطی نیز در این خصوص توجه شود که پاره‌ای از آن‌ها از جمله ایفای نقش به‌عنوان درآمدآور خانواده نیز در عدم‌پیدایش ستارگان ادبی در بین زنان بی‌تأثیر نخواهد بود.
فکر می‌کنید عوامل محیطی جدا از عوامل ژنتیکی تا چه حد در پرورش و معرفی پروین اعتصامی‌ها به جامعه موثرند؟ فضای جامعه ما را از این منظر چه طور ارزیابی می‌کنید؟
در معرفی وی به جامعة معاصر، تربیت و فرهنگ کلی حاکم برجامعه قطعا مؤثر است. از نظر محیط و آنچه در تعلیم و تربیت گذشته سه «میم» را مؤثر می‌دانستند: ۱- «میم» مادر، ۲-«میم» مدرسه، ۳- «میم» محیط که البته تعبیر بسیار به‌سزایی بوده است. امروزه در بیشتر خانواده‌ها دو میم بعد از مادر خیلی تأثیرگذار شده و در نتیجه بسیار در شکوفایی ذوق و استعداد یا انحراف آن از مسیر اصلی خود نقش دارد. شعر محصول دانش و ذوق است. وقتی شرایط جامعه مساعد بود و حرکت غالب مردم به سمت فرهیختگی و کسب علم و معرفت پیش رفت، اکثر مردم خواه، ناخواه دانش کسب می‌کنند و شاعر باسواد در شرایط مساعد و جو فرهنگی معمولاً ذوقش تراوش می‌کند و شعر پدید می‌آید.
به‌طورکلی نقش زنان به‌عنوان عامل تعیین‌کننده در ادبیات فارسی چه قدر بوده است؟
مشهور است که در برابر چهارده هزار شاعر مرد، از هشتصد شاعر زن در ادب گذشتة ایران یاد شده است. گرچه محیط و جامعه به قدری که برای مردان به‌جهت باسواد شدن مناسب بوده، چنین آمادگی و پذیرشی را برای زنان نداشته است، اما نه تا این حد و با این همه تفاوت و اختلاف. تجربه نشان می‌دهد که تربیت در خانواده‌های فرهنگی، اصیل و معمولاً متموّل ایرانی از گذشته به این صورت بوده است که دختران را هم‌پای پسران باسواد و فرهیخته بار می‌آوردند. نکته‌ای که هست، شعر و آفریدة علمی و هنری بسیاری از این زنان به نام مردان خانواده ثبت می‌شد. از یاد نبریم که مردان بزرگ و شاعران برجسته در دامن پاک زنان و شایسته مادران تربیت و رشد یافته‌اند. هنر فراهم نمودن محیط آرام و بدون دغدغه، درواقع هنر زن برای مهیا نمودن مرد در کارزار زندگی و آفرینندگی است.
به‌عنوان سوال نخست به‌نظر شما ویژگی‌های شعر پروین چیست؟ آیا می‌توان پروین را شاعری پیشرو و استبدادستیز معرفی کرد؟
بانو رخشندة اعتصامی (۱۳۲۰ش. تهران- ۱۲۸۵ش. تبریز) متخلص به پروین، دختر یوسف اعتصام‌الملک از شاعران برجسته ایران و برترین شاعر زن زبان فارسی است. برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های شعر پروین اعتصامی را می‌توان این‌گونه برشمرد: از نظر ادبی مهمترین خصیصة شعر پروین آسمان ادب ایران، تشخیص یا آدم‌انگاری است. وی همه هستی را زنده و باروح می‌بیند. با بسیاری از مظاهر آن ارتباط برقرار می‌کند و به شیوه مناظره، مظاهر مختلف آن را به گفت‌وگو وامی‌دارد.پروین اعتصامی شاعری است که در عین داشتن اعتقادات دینی و اسلامی، تمثیل‌ها، مناظرات و حکایات او حاکی از روحیه ضداستبدادی و ستم‌ستیزی‌اش است. او قدرت بیانی شعر و جنبه‌های بلاغی داستان و حکایت را در خدمت بیان مشکلات اجتماعی و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی و تفوّق‌طلبی عدّه‌ای قرار داده است. از این جهت نظیر شاعرانی چون ناصرخسرو (قرن پنجم)، سیف فرغانی (قرن هشتم)، عبید زاکانی (قرن هشتم) و قاسمی گنابادی (قرن دهم) است.
فکر می‌کنید دلیل عمده جاودانه شدن پروین علی‌رغم سن کم و مرگ زودهنگام او چیست؟
از اهم دلایل بقای نام جاودانه پروین، نجابت، فرهیختگی، تربیت و اصالت خانوادگی اوست که از وی زنی ساخته متکّی به معرفت و دانش و مواهب خدادادی خویش. به‌نظرم اصلی‌ترین نکته تربیت خانوادگی و رشد و بالندگی وی در خانواده‌ای است که جز علم و دانش و فضایل پسندیده انسانی، شرفی برای آن در اولویّت نبود. پروین تنها دختر خانوادة اعتصام‌الملک بود که چون نگینی درخشنده در حلقه برادران و خانوداه محبوبیّتی کم‌نظیر داشت. دلیل جاودانگی و زیبایی شعر وی علاوه بر نشأت گرفتن از ذوق و قریحة خدادادی و موروثی وی، عامل دیگری هم داشت و آن حضور پروین از اوان کودکی در مجالس ادبی‌ای بود که با حضور شاعران و ادیبان بزرگ آن روزگار در حضور پدرش یوسف اعتصام‌الملک و در منزل وی برگزار می‌شد، در این مجالس پروین ناظر نقد اشعار دیگران بود و بهترین درس‌ها و تجربه‌ها را در همین محافل فراگرفت. طبع بلند و قریحه خدادادی و ذوق سرشار او در سرودن اشعار پارسی و تسلط وی به موضوعات قرآنی و دینی و استفاده از آن‌ها در قالب شعر موجب جاودانگی و برجستگی شعر این شاعر نادرة دوران است. این بانوی جوان علی‌رغم سن کم، چون پیری جهان‌دیده، فرزانه و دلسوز با شعر خود مردم را راهنمایی می‌کند. او شعر شاعران قبل از خود، به‌ویژه قله‌های ادبی را خوانده و در محتوا و مضمون از شعر برخی استفاده برده است.
حقوق زنان در شعر پروین جایگاه ویژه‌ای دارد و زن را به‌عنوان سازنده یک اجتماع می داند.در این باره بیشتر و درصورت امکان مصداقی برایمان بگویید.
در مسیر معرفی و استیفای حقوق زنان در ایران، شعر پروین نمونه عالی و ارزشمندی است که به‌عنوان نمونه به چند بیت آن اشاره می‌شود:
در عدالت‌خانة انصاف زن شاهد نداشت/ در دبستان فضیلت، زن دبستانی نبود
دادخواهی‌های زن می‌ماند عمری بی‌جواب/ آشکارا بود این بیداد پنهانی نبود
میوه‌های دکّة دانش فراوان بود، لیک/ بهر زن هرگز نصیبی زین فراوانی نبود
پروین را از پایه‌گذاران شعر مناظره‌ای می‌دانند، اکنون جایگاه شعر مناظره‌ای در ادبیات فارسی کجاست؟
پروین اعتصامی برترین مناظره‌سرای شعر پارسی است که بیش از صد مناظره از وی برجای مانده است. در ادب فارسی هیچ شاعری را سراغ نداریم که این همه مناظره سروده باشد. تمام مناظره‌های پروین اعتصامی با هدف تعلیمی و تربیتی سروده شده است. پروین با استفاده از هنر مناظره بهترین ارمغان خود را که پیام‌های اخلاقی و حِکمی اوست برای فارسی زبانان به ودیعه نهاده است. «گرچه درخت آسوریک» (نخل خرما) مناظره‌ای است میان درخت خرما و بز که سرایش آن به قبل از اسلام برمی‌گردد و در آن نخل و بز هریک به بیان برتری‌های خود می‌پردازند. اولین اشعار مناظره در شعر فارسی بعد از اسلام از علی‌ابن احمد اسدی طوسی، شاعر قرن پنجم است. وی نخستین کسی است که مناظره را وارد ادبیات فارسی بعد از اسلام کرد. پنج قصیده مناظره «آسمان و زمین»، «مسلم و گبر»، «شب و روز»، «تیر و کمان» و «عرب و عجم» را منسوب بدو می‌دانند که البته دو مناظره «آسمان و زمین» و «تیر و کمان» از اسدی است و سه تای دیگر را از پدر او، ابونصر احمد ابن منصور اسدی می‌دانند (شریفی، ۱۳۸۷: ۱۴۲).
در ادبیات فارسی، زنانی چون پروین، مهستی گنجه‌ای، فروغ و سیمین را داریم اما چرا امروزه در ادبیات معاصر امثال آن‌ها را در جامعه زنان کمتر شاهد هستیم؟
اگرچه امروزه زنان در جوامع علمی و محیط‌های دانشگاهی حضور دارند و در آن محیط‌ها نیز فعالیت‌های آنان برجسته و چشمگیر است، امّا شرایط کاری موظّف و در قالب ساعات اداری معیّن و در کنار آن پرداختن به امور خانواده و تربیت فرزند موجب می‌شود که بخش علمی و دانشگاهی به‌عنوان یک وظیفه اداری تلقی شود که این مسأله یکی از عواملی است که ظهور زنانی در طراز پروین را در محاق فرو می‌برد. می‌بایست به شرایط محیطی نیز در این خصوص توجه شود که پاره‌ای از آن‌ها از جمله ایفای نقش به‌عنوان درآمدآور خانواده نیز در عدم‌پیدایش ستارگان ادبی در بین زنان بی‌تأثیر نخواهد بود.
فکر می‌کنید عوامل محیطی جدا از عوامل ژنتیکی تا چه حد در پرورش و معرفی پروین اعتصامی‌ها به جامعه موثرند؟ فضای جامعه ما را از این منظر چه طور ارزیابی می‌کنید؟
در معرفی وی به جامعة معاصر، تربیت و فرهنگ کلی حاکم برجامعه قطعا مؤثر است. از نظر محیط و آنچه در تعلیم و تربیت گذشته سه «میم» را مؤثر می‌دانستند: ۱- «میم» مادر، ۲-«میم» مدرسه، ۳- «میم» محیط که البته تعبیر بسیار به‌سزایی بوده است. امروزه در بیشتر خانواده‌ها دو میم بعد از مادر خیلی تأثیرگذار شده و در نتیجه بسیار در شکوفایی ذوق و استعداد یا انحراف آن از مسیر اصلی خود نقش دارد. شعر محصول دانش و ذوق است. وقتی شرایط جامعه مساعد بود و حرکت غالب مردم به سمت فرهیختگی و کسب علم و معرفت پیش رفت، اکثر مردم خواه، ناخواه دانش کسب می‌کنند و شاعر باسواد در شرایط مساعد و جو فرهنگی معمولاً ذوقش تراوش می‌کند و شعر پدید می‌آید.
به‌طورکلی نقش زنان به‌عنوان عامل تعیین‌کننده در ادبیات فارسی چه قدر بوده است؟
مشهور است که در برابر چهارده هزار شاعر مرد، از هشتصد شاعر زن در ادب گذشتة ایران یاد شده است. گرچه محیط و جامعه به قدری که برای مردان به‌جهت باسواد شدن مناسب بوده، چنین آمادگی و پذیرشی را برای زنان نداشته است، اما نه تا این حد و با این همه تفاوت و اختلاف. تجربه نشان می‌دهد که تربیت در خانواده‌های فرهنگی، اصیل و معمولاً متموّل ایرانی از گذشته به این صورت بوده است که دختران را هم‌پای پسران باسواد و فرهیخته بار می‌آوردند. نکته‌ای که هست، شعر و آفریدة علمی و هنری بسیاری از این زنان به نام مردان خانواده ثبت می‌شد. از یاد نبریم که مردان بزرگ و شاعران برجسته در دامن پاک زنان و شایسته مادران تربیت و رشد یافته‌اند. هنر فراهم نمودن محیط آرام و بدون دغدغه، درواقع هنر زن برای مهیا نمودن مرد در کارزار زندگی و آفرینندگی است.
ارسال نظر