نیاز به یک معاهده اجرایی در بحث ریزگردها
نظر و گزارش شهروندان ایرانی که در مناطق غرب و جنوب غرب ایران سال‌های سال ریزگردهای عربی را نفس کشیده‌اند، به هر حال بیش از هر دستگاه و نمودار و تحلیل دیگری برای داوری در مورد ریزگردها موثق است. بسیاری از آنها معتقدند در تابستان گذشته از میزان ریزگردها به شدت کاسته شده است، اما واقعیت آن است که این معضل کماکان وجود دارد و حقوق ابتدایی شهروندان ایرانی که حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم است، توسط گرد و غبار متجاوز، نقض می‌شود. تاکنون مرجعی بین‌المللی وارد حل مساله ریزگردها نشده است. اما شهروندان ایرانی تمایل دارند بدانند که اگر مذاکره‌ها میان ایران و دو کشور همسایه به نتیجه نرسد، آیا ایران می‌تواند از مراجع بین‌المللی قضایی برای حل این مشکل کمک بخواهد و آیا این مورد می‌تواند در سامان دادن به معضل ریزگردهای عربی، کارآ باشد؟

«دکتر فرهاد دبیری»، استاد حقوق محیط زیست و مشاور ارشد رییس سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به این پرسش به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: «پرسش شما با به‌کاربردن اصطلاح پیگرد قانونی، به لحاظ حقوقی اندکی اشکال دارد. پیگرد قانونی در حوزه قوانین ملی بیشتر به کار می‌رود چون در این قلمرو کاربرد دارد. مثلا در این مورد، به دادگستری مراجعه و شکایت می‌کنیم؛ طرف جرمی انجام داده و در نهایت تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرد، دادگاه رای صادر می‌کند و مجرم در نهایت مجازات می‌شود. این اتفاق، در عرصه بین‌المللی کمتر می‌افتد.»
دبیری اضافه می‌کند: «در واقع تنها مواردی مانند جنایات جنگی و نسل‌کشی، منجر به چنین برخوردی می‌شود. در نتیجه نمی‌توان عراق را تحت پیگرد قانونی قرار داد، چون باید ثابت کنید که کسی در عراق مجرم است و مرتکب جنایتی از نوع جنایت‌های بین‌المللی شده است. بنابراین ناچارید پرسش را تغییر دهید که آیا می‌شود به مراجع بین‌المللی مراجعه و از کشور عراق شکایت کرد؟»

عوامل متعدد تولید ریزگرد
برای یافتن مقصر در بحث ریزگردها ابتدا باید به منابع ایجاد آنها توجه کرد. مساله ریزگردها هم منشا داخلی دارد و هم خارجی.
از جمله این عوامل، یکی عامل بین‌المللی است که به طور کلی به تغییرات اقلیم مربوط می‌شود و بروز خشکسالی در نقاطی که اصولا با پدیده خشکسالی مواجهند مانند خاورمیانه؛ این پدیده موجب شده است که تاثیرات آب و هوایی بر گسترش خشکسالی در خاورمیانه که یکی از خشک‌ترین مناطق جهان است، به شدت تاثیرگذار باشد. در بُعد بین‌المللی بسیاری معتقدند که مساله به بحث تغییرات اقلیمی باز می‌گردد که البته خود ایران یکی از کشورهای مهم تولید‌کننده کربن در آسیاست و از این نظر بر تغییرات اقلیم اثرگذار است.
اما نمی‌توان میزان تغییرات اقلیمی در ایجاد ریزگردها را به طور دقیق معین کرد. دبیری در این باره می‌گوید: «تا جایی که به بررسی‌های سازمان محیط زیست ارتباط دارد و گزارش‌ها نشان می‌دهد، عامل گرد و غبار و ریزگردها در کشور ما هم منشا ملی و هم منشا منطقه‌ای دارد، ولی بیش از همه در این زمینه منشا منطقه‌ای نقش دارد. این به معنای آن است که منشا ملی هم در این میان وجود دارد و مهم است. یعنی در واقع روز به روز، خشک شدن تالاب‌های ما و کم شدن سفره‌های آب زیرزمینی و خشک شدن سطح زمین به ایجاد پدیده گرد و غبار و ریزگرد دامن می‌زند.»
به گفته دبیری، یک بررسی اجمالی نشان می‌دهد که ایران در دو حوزه باید وارد عمل شود. در داخل کشور، تالاب‌های بختگان، هامون، شادگان، گاوخونی و از همه مهم‌تر، دریاچه ارومیه وضع نگران‌کننده‌ای دارند. این را هم اضافه کنید که به دلیل نمکی بودن دریاچه ارومیه ریزگردهایی که بر اثر خشک شدن آن ایجاد می‌شود، به مراتب خطرناک‌تر از ریزگردهای عادی هستند. اما در خارج از ایران، شما کانون‌های تولید ریزگرد را در بسیاری از مناطق همجوار می‌توانید ببینید. برای مثال در عربستان، منطقه ربع‌الخالی یکی از کانون‌های ایجاد گرد و غبار است. در سوریه و اردن نیز این مناطق وجود دارند و البته بیش از همه در عراق که در سال‌های اخیر تعداد کانون‌های گرد و غبار به مراتب بیشتر شده‌اند. برای افزایش تعداد کانون های گرد و غبار دلایل زیادی عنوان می‌شود. یکی از معروف‌ترین دلایل، خشک کردن تالاب‌های عراق توسط صدام در جنگ با ایران است. اما به نظر می‌رسد نکته اساسی در این میان، کم‌آبی رودخانه‌های پرآب دجله و فرات به علت سدهایی است که کشور ترکیه روی این رودها ساخته است.

مذاکره و تعامل، نیاز است
با وجود تمامی این داده‌ها، به نظر می‌رسد بیش از نیمی از ریزگردهایی که در ایران ظاهر می‌شود، ناشی از کانون‌های تولید ریزگرد در کشور عراق است، بنابراین با این وضعیت لازم است ایران اقدامی موثر انجام دهد.
دبیری در مورد اقدامی که ایران می‌تواند در این باره به لحاظ حقوقی انجام دهد، می‌گوید: «زود است که ایران بخواهد در چنین موردی وارد دعوی شود. هنگامی که شما در حوزه‌های بین‌المللی با چنین مواردی مواجه هستید، نخستین اقدامی که توسط دولت‌ها انجام می‌شود، مذاکره و تعامل است. تا زمانی هم که مذاکره ادامه دارد، هیچ کشوری وارد دعوی نمی‌شود. مذاکره، پادرمیانی و میانجی‌گری‌ها اگر نتیجه نداد، در آن زمان باید به مراجع بین‌المللی برای حل مشکل مراجعه کرد.»
در گذشته مذاکراتی در زمینه حل معضل ریزگردها در منطقه انجام شده است، اما به نظر می‌رسد هیچ‌یک از این نشست‌ها نتیجه‌ای درخور نداشته است.
دبیری در مورد اینکه چرا مذاکرات در این حوزه با طرف عراقی به نتیجه نرسیده است، می‌گوید: «این مذاکره‌ها سال‌هاست که آغاز و انجام شده است اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که مساله ریزگردها در عراق اولویت این کشور نیست، به علاوه اینکه باید پذیرفت محیط زیست برای ایران نیز در اولویت نیست.»
او اضافه می‌کند: «البته مقوله محیط‌زیست و عدم توجه به آن مشکلی است که تمامی کشورهای در حال توسعه با آن دست به گریبان‌اند. در هر حال در جایی که مذاکراتی هرچند بی‌نتیجه در جریان باشد، طبیعی است که دعوی بی‌معنی است. به هر حال با عراق در این جریان مواجه هستیم یعنی یک کشور همسایه و این به آن معنا است که موضوع، داخلی و یک‌طرفه نیست و تا زمانی که توافق‌هایی در روی کاغذ هست، حق نداریم و نمی‌توانیم که به دادگاه‌های بین‌المللی مراجعه کنیم.»
اما کنوانسیون‌هایی وجود دارند که جمهوری اسلامی ایران عضو آنهاست. این عضویت برای ایران تعهداتی برای جلوگیری از بیابان زایی ایجاد می‌کند.
دبیری در این باره می‌گوید: «ایران عضو کنوانسیون بیابان‌زدایی است و یکی از الحاقیه‌های این کنوانسیون مربوط به منطقه خاورمیانه است. ایران در برابر این کنوانسیون متعهد است که اقدامات لازم را برای جلوگیری از بیابان‌زایی انجام دهد.»
به گفته او، کنوانسیون دیگری نیز وجود دارد که ایران به آن متعهد است و اجرای تعهدات می‌تواند به کاهش ریزگردهایی با منشا داخلی منجر شود، این کنوانسیون، کنوانسیون رامسر است که بیست و چند تالاب ایران در فهرست آن قرار دارند.

هزینه مقابله باید توسط کشورهای منطقه تامین شود
در نهایت باید گفت که حفظ محیط زیست و سلامت مردم چندان هم بی‌هزینه نیست و طبق یکی از اصول حقوق بین‌الملل محیط زیست یعنی اصل پرداخت توسط آلوده‌کننده باید کشورهای منطقه هزینه مقابله با ریزگرد‌ها را برای جلوگیری از خسارت بیشتر تقبل کنند. دبیری در مورد اقدامی درخور که در زمینه حقوقی در مورد ریزگردها می‌توان انجام داد، می‌گوید: «به عقیده من اقدامی که در این‌باره لازم است، ایجاد یک کنوانسیون اجرایی منطقه‌ای و نه کنوانسیون چارچوبی است. دقت داشته باشید که کنوانسیون چارچوبی مانند کنوانسیون کویت در این‌باره در کوتاه‌مدت موثر نیست. چیزی که مسلم است این است که ما در بحث ریزگردها به یک معاهده اجرایی نیازمندیم نه یک معاهده کلی. اگر این اتفاق نیفتد و برخی از کشورها تن به توافقنامه ندهند، در این صورت هر یک از کشورهای ذی‌نفع یا کشورهایی که از ریزگردها متاثر هستند و خسارت می‌بینند، می‌توانند به مراجع بین‌المللی مراجعه کنند.» به اعتقاد دبیری، آنچه در حال حاضر اهمیت دارد اتخاذ تدابیر همه جانبه برای کنترل پدیده ریزگردها از منشا است. البته مواردی وجود داشته که در دعوی‌ محیط زیستی و بین‌المللی، دادگاه، کشور خاطی را به کنترل منابع آلاینده ملزم کرده است.