جذابیت‌ صنعت پتروشیمی زیر سایه ریسک‌ها

دنیای اقتصاد: «تولید پتروشیمی در طول برنامه ششم توسعه به ٢ برابر می‌رسد.» این جمله اظهار نظر اخیر بیژن زنگنه؛ وزیر نفت است که (چهارشنبه ۱۳ اردیبهشت) در حاشیه جلسه هیات دولت در ‍جمع خبرنگاران اعلام کرد. زنگنه راه دستیابی به تولید ۲ برابری در صنعت ‍پتروشیمی را در حالی جذب سرمایه ۴۰ میلیارد دلاری در این صنعت عنوان کرد که از دیگر سو به وجود خوراک کافی در کشور اشاره و تاکید کرد:‌ خوراک این میزان تولید در کشور تامین شده است و انشاالله به آن دست خواهیم یافت. خیز ایران برای افزایش تولیدات صنعت پتروشیمی در حالی است که این صنعت پس از لغو تحریم‌ها و با طی روندی مثبت تولیدات خود را در سال ۹۵ به بیش از ۵۰ میلیون تن رساند. حال آنطور که وزیر نفت اعلام کرده است این میزان تولید باید در طول برنامه ششم به دو برابر برسد، اما در واقع طبق برنامه پنجم توسعه؛ برنامه این بوده است که تولید محصولات پتروشیمی ایران تا سال ۹۵ به ۱۰۰ میلیون تن برسد که البته به دلیل وجود مشکلات مختلف از جمله اعمال تحریم‌ها این برنامه محقق نشد.

حال در شرایطی که تحریم‌ها لغو شده‌اند و سطح تولیدات صنعت پتروشیمی با تکیه بر توان داخلی و قبل از ورود سرمایه‌گذاران خارجی با رشد همراه بوده است؛ این سوال مطرح است که چشم‌انداز این صنعت در سال‌های آینده چگونه خواهد بود و سرمایه و تکنولوژی مورد نیاز برای تکمیل زنجیره تولید دراین صنعت و همچنین افزایش تولید چگونه تامین خواهد شد؟ پاسخ به این سوال ممکن است در ابتدا ساده به نظر برسد و این باشد که سرمایه مورد نیاز برای توسعه این صنعت با ورود سرمایه‌گذاران خارجی تامین خواهد شد، به خصوص در شرایطی که بسیاری از شرکت‌های مطرح بین‌المللی برای ورود به صنعت پتروشیمی ایران تمایل دارند، اما نگاهی عمیق‌تر به شرایط فعلی نشان می‌دهد که صرفا تمایل طرف‌های خارجی و ایرانی برای توسعه صنعت پتروشیمی ایران شرط لازم و کافی نیست و برای ترسیم چشم‌اندازی روشن از آینده این صنعت تلاشی همه‌جانبه در عرصه سیاسی و اقتصادی نیاز است.

عباس شعری مقدم، معاون پیشین بیژن زنگنه در امور پتروشیمی در این زمینه با تاکید بر اینکه «صنعت پتروشیمی ایران به سرمایه‌گذاری ارزی نیاز دارد» به «دنیای اقتصاد» گفت: هرچند سرمایه‌گذاران داخلی می‌توانند برای سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ورود کنند، اما واقعیت این است که آنها برای سرمایه‌گذاری به ارز نیاز دارند و این نیاز توان آنها را برای سرمایه‌گذاری تخت تاثیر قرار می‌دهد. شعری‌مقدم در تکمیل این نکته گفت: به این ترتیب باید زمینه را برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی فراهم کرد تا ارز مورد نیاز صنعت پتروشیمی تامین شود. تاکید شعری‌مقدم بر نیاز ارزی صنعت پتروشیمی کشور به این علت است که این صنعت به خصوص طی سال‌های اعمال تحریم‌های یکجانبه غرب، از تجهیزات و تکنولوژی روز دنیا بی‌بهره بوده و حال که شرایط برای بهبود شرایط این صنعت فراهم شده است؛ خرید تجیهزات و تکنولوژی‌هایی که در کشور وجود ندارند، برای توسعه و به روز کردن این صنعت ضروری است.

پیش‌نیازهای تولید ۱۲۰ میلیون تنی

«پتروشیمی برنامه‌های وسیعی برای توسعه دارد که بر طبق آن تولیدات سالانه فعلی که حدود ۶۰ میلیون تن است به بیش از ۱۲۰ میلیون تن خواهد رسید.» شعری‌مقدم با اشاره به این هدفگذاری می‌گوید: بعد از برجام سرمایه‌گذارهای خارجی برای ورود به صنعت پتروشیمی ایران اعلام آمادگی کردند و تفاهم‌نامه‌هایی برای مطالعه بر روی طرح‌ها نیز امضا شده است اما چالش‌هایی همچون تردیدهای سیاسی و اقتصادی همچنان مانع ورود این سرمایه‌گذاران و در نتیجه ورود ارز به صنعت پتروشیمی کشور شده است.

این کارشناس صنعت پتروشیمی که بیش از نیم قرن در این صنعت سابقه حضور دارد در ادامه لزوم تزریق ارز به صنعت پتروشیمی را اینگونه تشریح کرد: برخی تجهیزات مورد نیاز صنعت پتروشیمی در ایران ساخته نمی‌شوند به این ترتیب ما برای خرید آنها به ارز نیاز داریم. به هرحال تمام تجهیزات و امکانات را ما نمی‌توانیم در داخل کشور بسازیم، مانند برخی کمپرسورها یا کاتالیست‌ها که در دنیا یک یا دو سازنده بیشتر ندارد و عموما صنایع پتروشیمی در سراسر دنیا نیازهای خود را از این سازنده‌ها تامین می‌کنند، از دیگر سو خرید این تجیهزات به صرفه‌تر از سرمایه‌گذاری در داخل برای ساخت آنها است. فرض کنید ایران برای ساخت این دست تجیهزات و بومی‌سازی آن سرمایه‌گذاری کند، اما در نهایت ممکن است سرمایه‌ و نیرویی عظیم برای ساخت تعداد محدودی از کالا که مورد نیاز صنعت پتروشیمی است صرف شود و در نهایت برای صادرات و فروش آن نیز با مشکلاتی همراه باشیم. شعری مقدم عقیده دارد در شرایطی که می‌توان دانش فنی، تجیهزات و تکنولوژی روز دنیا را از بهترین تولیدکنندگان آن در دنیا خریداری کرد و توسعه صنعت پتروشیمی کشور را رقم زد؛ تلاش برای داخلی‌سازی بسیاری از این موارد به مثابه اتلاف هزینه و انرژی است چراکه دنیای امروز در ارتباط با دیگر کشورها و تامین نیاز از یک چرخه جهانی معنا پیدا می‌کند.

تقابل جاذبه و دافعه در صنعت پتروشیمی

شعری‌مقدم در ادامه گفت‌وگوی خود با «دنیای اقتصاد» با تاکید بر این نکته که «صنعت پتروشیمی ایران جذابیت‌های فراوانی مانند نیروی انسانی تحصیل‌کرده، موقعیت ژئوپلتیک جغرافیایی، خوراک فراوان و تجربه فعالیت در صنعت پتروشیمی» را دارا است گفت: اما به نظر می‌رسد برای اینکه جاذبه‌‌های صنعت پتروشیمی در نهایت منجر به ورود سرمایه‌گذاران خارجی شود، باید دافعه‌هایی که ریسک ورود به ایران را برای سرمایه‌گذاران خارجی افزایش می‌دهد، کم کنیم. او در ادامه می‌گوید: برای مثال ما ساحل طولانی خلیج فارس، دریای عمان و به‌خصوص چابهار را داریم که برای هندی‌ها خیلی جذاب است زیرا با بندر گجرات هند تنها ۵۰۰ کیلومتر فاصله دارد و به آسیای میانه نیز نزدیک است. چنین موقعیتی برای بسیاری از سرمایه‌گذاران جذاب است اما از دیگر سو شاهد هستیم که مواردی مانند قوانین دست‌وپاگیر و تغییر مدام آنها فضای کسب و کار کشور را تحت تاثیر قرار داده و منجر به افزایش ریسک حضور در ایران شده است. آنطور که شعری‌مقدم عقیده دارد، گام نخست جذب سرمایه در کشور «سبک» کردن قوانین و تبدیل آن از چندصد صفحه به چند صفحه برای افزایش کارایی آن است.

«ثبات» در قوانین از دیگر مواردی است که با حفظ آن می‌توان زمینه را برای حضور سرمایه‌گذاران فراهم کرد. مدیرعامل پیشین شرکت ملی پتروشیمی ایران در ادامه می‌گوید: برای مثال در سال‌های گذشته با دستور آقای زنگنه قرار بر این شد که قیمت خوراک برای شرکت آریا ساسول به مدت ۱۰ سال ۶۰ دلار در تن باشد تا به این واسطه شرایط برای فعالیت این شرکت تضمین شود اما اتفاقی که رخ داد تغییر این شرایط در اثر هدفمندسازی یارانه‌ها بود. بنابراین تا زمانیکه گفته‌ها و دستورات و قوانین سازنده تضمینی برای بقا نداشته باشند شاهد فشار عوامل دافعه بر جاذبه‌های موجود در صنعت پروشیمی خواهیم بود. همینطور که حالا ریسک سیاسی تبدیل به دافعه‌ای شده است که فرصت‌های سرمایه‌گذاری در ایران را تحت‌الشعاع قرار داده است و این ریسک تبدیل به عاملی شده تا سرمایه‌گذاران خارجی با وجود تمایل زیاد برای ورود به ایران؛ تا روشن شدن نتایج انتخاب دوازدهمین رییس‌جمهور ایران منتظر بمانند.

قیمت خوراک مناسب است

اما ثبات شرایط در حالی از نگاه کارشناسان یکی از مهم‌ترین شروط ورود سرمایه‌گذاران به صنعت پتروشیمی ارزیابی می‌شود که دی‌ماه سال ۹۴ بیژن زنگنه با هدف ایجاد ثبات فرمول جدیدی برای نرخ خوراک پتروشیمی‌ها ارائه کرد تا برای ۱۰ سال ماندگار باشد که طبق اظهارنظر شرکت‌های خارجی؛ این فرمول برای آنها جذاب بوده است. طبق این فرمول، نرخ خوراک واحدهای پتروشیمی بر اساس شاخص‌هایی مانند قیمت گاز داخل، قیمت گاز صادراتی و قیمت گاز در بازارهای جهانی تعیین می‌شود. البته نرخ گاز برای سوخت پتروشیمی‌‌ها به صورت یارانه‌ای محاسبه می شود و فقط گازی که به عنوان خوراک و برای تولید محصولات مصرف می‌شود، بر اساس فرمول جدید تعیین شده است.

اعلام این فرمول در حالی می‌تواند تکلیف سرمایه‌گذارانی که برای حضور در کشورمان تمایل دارند را معلوم کند که کارشناسان صنعت پتروشیمی از جمله شعری‌مقدم عقیده دارد شرط جذاب باقی ماندن نرخ خوراک تدوام آن و عدم تغییر در کوتاه‌مدت است. با تمام این تفاسیر، شعری‌مقدم عقیده دارد صنعت پتروشیمی ایران با وجود پتانسیل‌های فراوانی که دارد تا روشن شدن تکلیف انتخابات نمی‌تواند به شکل قطعی میزبان سرمایه‌گذاری از خارج از کشور باشد چراکه شرایط سیاسی و مشخص شدن خط غالب فکری در کشور برای طرف‌های خارجی از اهمیت فراوانی برخوردار است.