اشیای عتیقه منبع درآمد داعش
سایمون کاکس خبرنگارBBC World پس از مدت‌ها تحقیق و تلاش بالاخره توانستیم با فردی که در کار قاچاق این اشیا فعال است ملاقات کنیم. به خاطر ملاحظات امنیتی او را «محمد» می‌نامیم که نام مستعارش است. جوانی است 21 ساله و بسیار آرام که اصلا اهل دمشق است ولی مرکز تجارت او اکنون دره بقاع در مناطق مرزی لبنان با سوریه است. با او در مرکز شهر بیروت ملاقات کردیم و او کار قاچاق اشیای عتیقه از سوریه را این طور توضیح می‌دهد: «با سه نفر از دوستانم در شهر حلب در تماس هستم. آنها این اشیاء را به منطقه مرزی بقاع می‌آورند و در آنجا به یک راننده تاکسی پول می‌دهند تا اجناس را مخفیانه به خاک لبنان بیاورد.» او و دوستانش اشیای کوچک را قاچاق می‌کنند ولی به گفته او حتی این کار هم خطرناک است.
او ادامه می‌دهد: «ما سعی می‌کنیم اشیایی مثل جواهرات، زینت آلات یا مجسمه‌های کوچک و سر مجسمه‌های سنگی را جابه جا کنیم.» او و همکارانش درآمد فراوانی کسب کرده‌اند ولی به گفته او سود اصلی برای قاچاقچیانی است که اشیای گرانقیمت به ارزش ۵۰۰ هزار دلار یا حتی یک میلیون دلار معامله می‌کنند. او می‌گوید: «داعش گروه اصلی است که این اشیا را می‌فروشد و این تجارت را کنترل می‌کند. آنها از موزه‌ها و به خصوص موزه شهر حلب این اشیا را می‌دزدند. من به خوبی می‌دانم که آنها در خارج تماس‌هایی دارند و با استفاده از این ارتباطات اشیای عتیقه را به خارج می‌فرستند.» «محمد» هنوز هم در کار قاچاق بین سوریه و لبنان فعال است ولی دیگر اشیای عتیقه معامله نمی‌کند چون در صورت دستگیر شدن مجازات سنگینی دارد و به گفته او هر کسی را که با این اشیاء دستگیر کنند به‌عنوان همکاری و عضویت در داعش محاکمه می‌کنند.
دیدار با یک واسطه
برای فروش اشیای عتیقه مسروقه به واسطه نیاز است. ما توانستیم با یکی از این افراد که اهل سوریه است ولی اکنون در جنوب ترکیه مستقر شده، تماس بگیریم. او حاضر نیست نام و محل سکونت خود را بگوید.
او زبان ترکی استانبولی را به خوبی صحبت می‌کند و به همین خاطر قاچاقچیان سوری فراوانی برای کار دلالی به او مراجعه می‌کنند. هنگام مصاحبه از طریق اسکایپ او تعداد زیادی اشیای عتیقه را که طی ماه‌های اخیر در سوریه حفاری شده و به ترکیه منتقل شده‌اند، به ما نشان داد. او می‌گوید: «تمام این اشیا از مناطق شرقی سوریه و اطراف که تحت کنترل گروه داعش است به سرقت رفته اند.» او نیز تاکید می‌کند که گروه موسوم به داعش در قاچاق اشیای عتیقه نقش فعالی دارد و این تجارت را کنترل می‌کند.
به گفته او هر کسی برای حفاری باید از گروه داعش اجازه بگیرد و یافته‌های خود را به بازرسان این گروه نشان دهد. بازرسان داعش مجسمه و پیکره‌های انسان را به خاطر اینکه نمادهای بت پرستی تلقی می‌شوند نابود می‌کنند و از مجموع اشیایی که حفاری و کشف می‌شوند ۲۰ درصد مالیات می‌گیرند. ظاهرا تجارت اصلی در اشیای سنگی، مجسمه‌ها و اشیای طلایی است و گاه قیمت آنها ممکن است به نیم تا یک میلیون دلار برسد. او می‌گوید پس از عبور از ترکیه مقصد نهایی این اشیای عتیقه اروپای غربی است. او می‌گوید: «تجار ترک این اشیا را به دلالان اروپایی می‌فروشند. عکس این اشیا را برای آنها می‌فرستند و آنها برای خرید این اشیا از اروپا به ترکیه می‌آیند.»
دیدار با فروشنده‌ها
به یک فروشگاه اشیای عتیقه و توریستی در مرکز شهر بیروت می‌رویم. صاحب مغازه برای بازار گرمی و فروش روش عجیبی دارد. ابتدا می‌گوید همه اجناس او در این مغازه قلابی هستند و بعد با چرب‌زبانی می‌افزاید اگر جنس واقعی بخواهیم او عتیقه‌های دوران بیزانس و حتی تمدن هلنی را هم دارد.
کارشناسان باستان‌شناسی می‌گویند یکی از اشیایی که در شرایطی مثل جنگ داخلی سوریه بیش از هر چیز دیگری قاچاق می‌شود کاشی بناهای باستانی است. از صاحب این مغازه در بیروت می‌پرسم که آیا کاشی‌های قدیمی دارد؟ در جواب می‌گوید چه نوع کاشی می‌خواهید، کاشی با طرح چهره، طرح جانوران یا نقش‌های هندسی؟ او می‌افزاید: «اگر شما مشتری جدی باشید همیشه راهی برای پیدا کردن جنس مورد علاقه شما وجود دارد.»
وقتی که از او می‌پرسم آیا خرید و خارج کردن این اشیا از کشور قانونی است؟ با لبخند جواب می‌دهد که فقط با کسب یک مدرک معتبر از موزه‌ها قانونی خواهد بود. اما بعد می‌گوید که در مقابل حق الزحمه، می‌تواند اجناس عتیقه‌ای را که من خریداری کنم به بریتانیا بفرستد ولی هزینه آن ممکن است چند هزار پوند باشد. این تجربه نشان داد که در شهر بیروت ظرف ۱۰ دقیقه می‌توان سرنخ معاملات غیرقانونی اشیای عتیقه را پیدا کرد. یک کارشناس قاچاق آثار عتیقه در شهر آمستردام که با منطقه خاورمیانه آشناست، تایید می‌کند که در کشورهایی مثل لبنان قاچاق این کالاها مثل یک کاسبی بسیار عادی است. خیلی از واسطه‌ها و دلال‌ها دفاتر رسمی دارند. در لبنان علاوه بر عتیقه‌های آن کشور می‌توان آثار عتیقه عراق و سوریه را هم خریداری کرد. او می‌افزاید تماس بین قاچاقچیان، واسطه‌ها و دلال‌ها یکی از رازهای کثیف بازار اشیای عتیقه است که نهادها و موسسات هنری حاضر نیستند به آن اعتراف کنند.
دیدار با پلیس
با سرهنگ نیکلاس سعد، رئیس دایره مبارزه با سرقت‌های بین‌المللی در اداره پلیس لبنان ملاقات کردیم. او از بام ساختمان اداره پلیس به سمت نواحی کوهستانی در شرق و هم مرز با سوریه اشاره می‌کند. این بخش از نوار مرزی محل ورود و استقرار پناهجویان سوری است و قاچاقچیان اشیای عتیقه از همین گذرگاه مرزی و پناهجویان برای قاچاق اشیای عتیقه استفاده می‌کنند.او می‌گوید: «باندهای قاچاق اشیای عتیقه را در میان اسباب و اثاثیه آوارگان سوری پنهان می‌کنند. از زمان آغاز جنگ سوریه حجم قاچاق این اشیا به خصوص از مناطق تحت کنترل گروه داعش مثل رقاع به شدت افزایش یافته است.» واحد مبارزه با قاچاق بین‌المللی پلیس لبنان تاکنون صدها شی عتیقه و با ارزش را کشف و ضبط کرده است. سرهنگ سعد می‌افزاید: «‌کارشناسان باستان‌شناسی اداره ما می‌گویند این اشیا مربوط به دوران تمدن‌های باستانی یونان و روم و متعلق به دوران پیش از میلادند اما این اشیا در لبنان بازاری ندارند و فقط محل ترانزیت آنها به سمت اروپاست چون پول درشت برای این اشیا را در اروپا می‌پردازند.»
گنج‌ها و گنجینه‌ها
در موزه ملی لبنان انبار بزرگی را به نگهداری اشیای عتیقه متعلق به سوریه اختصاص داده‌اند که توسط پلیس کشف شده و اینجا نگهداری می‌شوند. در میان آنها می‌توان آثار متعددی از دوران تمدن هلنی، رومی و بیزانس را دید. برخی از آنها متعلق به سه هزار سال پیش است. قرار است زمانی که آرامش برقرار شد این اشیا به سوریه بازگردانده شوند. اسد سیف، مسوول حفاری و باستان شناسی اداره میراث فرهنگی لبنان، معتقد است اکثر اشیای عتیقه‌ای که امروزه از سوریه قاچاق می‌شوند اموال موزه‌ها نیستند و در حفاری‌های غیرقانونی کشف شده‌اند.به‌عنوان نمونه او به چند مجسمه اشاره می‌کند که از ویرانه‌های پلمیرا به سرقت رفته‌اند، شهری متعلق به دوران قبل از میلاد که در منطقه حمص واقع شده و جزو آثار ثبت شده سازمان یونسکو است. به گفته دکتر سیف در چنین مراکز باستانی هنوز کار شناسایی و فهرست‌بندی دقیق آثار عتیقه انجام نشده و بنابراین فروش غیر‌قانونی آنها در بازارهای بین‌المللی ساده‌تر است. او می‌افزاید: «اشیای عتیقه پالمیرا بخشی از هویت تاریخی مردم سوریه است و برای آن کشور ارزش فراوانی دارد.» او می‌گوید که بهای اکثر این اشیا بیشتر از یک میلیون دلار است و به همین خاطر آنها را تحت مراقبت‌های ویژه‌ای در انبار‌های موزه ملی لبنان نگهداری می‌کنند.
مقصد نهایی
پس از روزها تلاش بالاخره توانستیم از راه دور با دکتر مامون عبدالکریم مسوول باستان‌شناسی اداره میراث فرهنگی دولت سوریه تماس برقرار کنیم. او با خشم و عصبانیت می‌گوید که تمام مراکز باستانی و موزه‌ها در قلمرو تحت کنترل گروه داعش غارت شده و به خطر افتاده‌اند. او می‌افزاید: «‌این آثار، هویت و حافظه ملی مردم ما هستند، نه به حکومت ربطی دارند و نه به شورشیان و نه اپوزیسیون. اما گروه داعش برای پول هر جنایتی انجام می‌دهد.» او معتقد است که در شرایط آشفته سوریه برای جلوگیری از حفاری و غارت اشیای باستانی کار چندانی نمی‌توان کرد ولی می‌توان با قاچاق آن مبارزه کرد. او می‌افزاید: «‌ما مطمئنیم که بخش اعظم این اشیای عتیقه در نهایت به اروپای غربی یا کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس منتقل می‌شوند.» تمام کسانی که ما توانستیم با آنها صحبت کنیم، از قاچاقچی و واسطه‌ها گرفته تا دلال و پلیس، معتقدند که بازار اصلی فروش این اشیا اروپای غربی است.
یک کارشناس با تجربه مبارزه با قاچاق اشیای عتیقه در بریتانیا نیز بر این نکته تاکید می‌کند. «ورنون ریپلی» که پیش‌تر، مسوول بخش مبارزه با قاچاق عتیقه پلیس شهر لندن بود و امروز مسوول امنیت موزه ویکتوریا و آلبرت در شهر لندن است می‌گوید: «علاوه بر کنترل مرزها و مبارزه با قاچاقچیان باید کاری کرد که خرید این اشیای مسروقه به یک عمل خجالت آور و منزجرکننده بدل شود. باید کاری کرد که کسی در بازارهای اروپایی این اشیا را خریداری نکند.»
برخی اعتقاد دارند که این روش می‌تواند تا حدودی منجر به کاهش قاچاق آثار باستانی شود. پیش‌تر، فروش نفت از طریق قاچاق به همین شیوه کاهش قابل توجهی پیدا کرد. آمریکا تهدید کرده بود با خریداران نفت از داعش به شدت برخورد می‌کند. در موضوع نفت نیز ترکیه‌ای‌ها واسطه و خریدار اصلی نفت به حساب می‌آمدند. کارشناسان این حوزه اعتقاد دارند که به کار‌گیری روش مشابه می‌تواند دست قاچاقچیان را در این موضوع کوتاه‌تر کند.