۹۷۰ صفحه در چهار سر فصل اساسی.

این همه آن چیزی است که این روزها نظر مورخان و سیاستمداران ایرانی و خارجی را به خود جلب کرده است. گزارش مفصل اداره روابط خارجی وزارت امور خارجه آمریکا زیر نظر جیمز سی کوک و آدام هوارد تدوین شده و با مقدمه‌ای پنج صفحه‌ای از دکتر استفن پی. راندولف آغاز می‌شود؛ با این وصف کوتاه زیر اسمش: The Historian. او که خود را «مورخ» نامیده در مقدمه‌اش با اشاره به اینکه برخی از این اسناد طی دوره‌های مختلف منتشر شده نوشته است: آنچه اداره روابط خارجی ایالات‌متحده در اینجا ارائه می‌دهد دربرگیرنده سوابق تاریخی، مستندات تصمیم‌گیری‌های مهم سیاست خارجی و فعالیت دیپلماتیک دولت ایالات‌متحده است.»

وزارت امور خارجه آمریکا نخستین اسناد مرتبط با کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ را در سال ۱۹۹۱ منتشر کرد. برخی از آن سندها و نامه‌ها نشانگر دخالت مستقیم «سیا» و اعتراف ماموران این سازمان در عملیات سرنگونی دکتر مصدق بود. متن کامل این اسناد قرار بود در سال ۲۰۱۴ منتشر شود؛ اما دولت اوباما به دلایلی انتشار آن را به تعلیق درآورد. ضمن اینکه باراک اوباما چند سال پیش از آن به «نقش دولت آمریکا در سرنگونی دولت مصدق طی دوران جنگ سرد» اعتراف کرده بود. در هر حال، اسناد جدید رسما نشان مى‌دهد که واشنگتن در دوران ریاست‌جمهوری آیزنهاور جمهوری‌خواه براى سرنگون کردن دولت مصدق برنامه‌ریزى داشته و کودتا را مستقیما مدیریت کرده است. یکى از این اسناد به تاریخ ١٩ اگوست ١٩٥٣ نشان مى‌دهد رابط سیا در تهران و سفیر آمریکا از واشنگتن خواسته‌اند پس از کودتا، براى کمک به دولت زاهدى ٥ میلیون دلار بودجه اختصاص دهد.

این اسناد در قالب ۴ محور کلی «تلاش‌های ایالات‌متحده برای فهمیدن مصدق از فوریه ۱۹۵۱ تا فوریه ۱۹۵۲»، «بحران سیاسی جولای ۱۹۵۲ ایران و تبعاتش»، «برنامه‌ریزی و اجرای عملیات آژاکس در اگوست ۱۹۵۳» و «روزهای پس از عملیات آژاکس از سپتامبر ۱۹۵۳ تا دسامبر ۱۹۵۴» منتشر شده است. در یکی از سندهای این مجموعه سازمان سیا به آیت‌الله کاشانی و نیروهای مذهبی اتهام مخالفت با مصدق و طرفداری از موضع رژیم شاه را وارد کرده است. برخی از این اسناد سال ۱۹۵۴ در نشریه «ستردی ایوینیگ پست» منتشر شد. ضمن اینکه یک دهه پس از کودتا خاطرات چند تن از ماموران «سیا» به زبان انگلیسی انتشار یافت که هر یک گوشه‌ای از نقش مستقیم آمریکا در کودتا را آشکار می‌کردند. و اما آنچه در نظر مورخان مبنای تحلیل واقع‌نگرانه قرار می‌گیرد سند است نه خاطره و داستان. اگر چه برخی مورخان پیشاپیش بر نظر خود چنان تصریح کرده‌اند که این اسناد فقط می‌تواند تایید‌کننده تحلیل‌های آنها باشد! مثلا موضوع کمک ۵ میلیون دلاری دولت آمریکا به کودتاچیان بارها در مقالات و کتاب‌های مورخان آمده بود.

سند مهم ١٨ آگوست ١٩٥٣

«دستورات جدید در ادامه می‌آید (دستوراتی که باید از سوی سفیر بغداد در صورت ترک رم به مقصد بغداد از سوی شاه گرفته شود) باید به شاه گفته شود که سخنانی در تشکر از ملت ایران برای قیام ناگهانی در حمایت از او بیان کند و همچنین باید از مردم ایران بخواهد که حمایت خود را ادامه دهند و قصد خود برای بازگشت به کشور را سریع‌تر اعلام کند. شاه باید هرچه سریع‌تر خود را آماده بازگشت به ایران کند. ما توصیه کردیم که در تهران جمعیت بسیار زیادی از حامیان شاه استقبال خوبی از او کنند. ما احساس می‌کنیم خیلی مهم است که شاه هر چه سریع‌تر به ایران بازگردد؛ چراکه اوضاع همچنان مشخص نیست و حضور او می‌تواند اوضاع را متفاوت کند. در صورتی‌که شاه همچنان در بازگشت به ایران تردید داشت، در محافل دیپلماتیک در واشنگتن باید این سخن را تکرار کنید: آنچه او انجام داد کاملا با قانون ایران مطابقت داشت و همچنین در راستای حفظ سنت و عمل ایرانی بود.

اگر شاه در کشور باقی می‌ماند و فرار نمی‌کرد و با حضورش از زاهدی حمایت می‌کرد، تغییر دولت در همان وهله اول اتفاق می‌افتاد. بخش اعظم این ناکامی به خاطر این حقیقت است که شاه به‌طور ناگهانی کشور را ترک کرد و تنها چند برگه از خود به جا گذاشت که محتوای آنها معنادار نیست. پس از شکست کودتای ۲۵ مرداد، محمد رضا شاه، محور اصلی کودتاچیان از کشور فرار می‌کند. در تلگرافی که سفیر آمریکا در بغداد به وزارت امورخارجه کشور متبوعش درباره ملاقات خود با شاه در بغداد به تاریخ ۲۶ مرداد، ارسال می‌کند، از روحیه درهم شکسته شاه صحبت می‌کند. شاه تا ایتالیا هم نقل مکان کرد در آنجا بود که از خبر سقوط مصدق باخبر می‌شود.»