گردشگری؛ موتور اقتصاد کلان‌شهرها

تقاضای سفر و جریان گردشگری در شهرهای بزرگ چنانچه براساس یک مدل منظم و پیوسته تقویت شود، نه‌تنها به رونق صنعت گردشگری می‌انجامد بلکه باعث افزایش دست‌کم ۵/ ۱ درصدی حجم تولید ناخالص داخلی خواهد شد اما بی‌نظمی در توزیع تقاضای گردشگری هرچقدر هم به رشد سفرهای بدون برنامه‌ریزی منجر شود، علاوه بر اینکه تاثیر مثبتی در رشد اقتصادی ندارد باعث صدمات محیط‌زیستی خواهد شد.

نتایج تحقیقاتی که یک گروه دانشگاهی- سیدمرتضی نوربخش و محمد اکبرپور- درباره منافع اقتصادی گردشگری برای شهرها انجام داده‌اند و در قالب مقاله‌ای با عنوان «نقش گردشگری در توسعه اقتصادی کلان‌شهرها» به چاپ رسیده است، مشخص می‌کند: نظم‌بخشی به تعطیلات اولین گام برای برنامه‌ریزی تقاضای سفر محسوب می‌شود که خود می‌تواند باعث افزایش منظم جریان گردشگری در کشور شود.

امروزه صنعت گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافته است و بسیاری از کشورها از این رهیافت توانسته‌اند وضعیت خویش را تا حد درخور توجهی بهبود بخشیده و بسیاری از مشکلات خود از قبیل بیکاری، پایین بودن سطح درآمدسرانه و کمبود درآمد را پوشش دهند.

به دلیل اثرات چشمگیری که فعالیت‌های گردشگری در اقتصاد مناطق پذیرنده گردشگران بر جای می‌گذارد، توجه فراوانی به این زمینه از فعالیت معطوف می‌شود. پیچیدگی و تراکم موجود در زندگی شهری، عده زیادی از مردم را متوجه طبیعت می‌کند و در این میان، مناطقی که دارای توان‌های طبیعی با ارزش‌تری باشند بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند. به این ترتیب جریانات گردشگری به منظور بهره‌برداری از آرامش و زیبایی طبیعت به آن سمت شکل می‌گیرد.

با توجه به اینکه توسعه پایدار به‌عنوان جریان مداوم در تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی برای افزایش و ارتقای رفاه و خوشبختی طولانی‌مدت کل اجتماع تعریف می‌شود، پویشی چند بعدی است که به‌گونه‌ای پایدار درصدد وحدت اهداف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی است.

بنابراین باید توسعه گردشگری را زمانی پایدار بنامیم که مخرب نبوده و امکان حفظ منابع آب و خاک، منابع ژنتیکی، گیاهی و جانوری را برای آیندگان فراهم آورد. در واقع توریسم پایدار، توریسمی است که بتواند در یک محیط، در زمانی نامحدود ادامه یابد و از نظر انسانی و فیزیکی به محیط‌زیست صدمه نزند و تا آن حد فعال باشد که به توسعه سایر فعالیت‌ها و فرآیندهای اجتماعی لطمه‌ای وارد نسازد.

گردشگری هنوز فعالیت جدیدی برای بسیاری از کشورهاست که تجربه‌ای کم یا ناچیز در توسعه این بخش از اقتصاد دارند. در زمینه رشد فوق‌العاده گردشگری در دهه‌های اخیر و پیش‌بینی اینکه گردشگری بزرگ‌ترین صنعت صادراتی در مورد سال ۲۰۲۰ خواهد شد، کشورها ناگزیر شده‌اند اهمیت زیادی به توسعه گردشگری بدهند. اما از آنجا که این کار، هنوز فعالیت نسبتا جدیدی است مثال‌های کمی وجود دارد که نشان بدهد چگونه رشد گردشگری بی‌نظم و بدون برنامه‌ریزی می‌تواند نتایج منفی اغلب همراه با صدمه‌های جبران‌ناپذیر به محیط‌زیست و همچنین نتایج منفی برای ارزش‌های فرهنگی- اجتماعی یک جامعه به‌وجود بیاورد، بنابراین برنامه‌ریزی گردشگری منسجم اهمیت زیادی تاکید بر رهیافت طولانی و جامع دارد تا به توسعه پایدار هماهنگ با اهداف توسعه‌ای کلی کشور دست یابد. گردشگری یکی از فعالیت‌های اقتصادی پیشرو در جهان است. روندها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۲۰ تعداد گردشگران در سراسر جهان به حدود ۶/ ۱ میلیارد نفر خواهد رسید.

براساس این پیش‌بینی، گردشگری در تمام مناطق دنیا در حال رشد است و این رشد در کشورهای در حال توسعه بیشتر خواهد بود. اروپا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، ‌آسیای‌شرقی و اقیانوسیه حدود ۸۰ درصد از گردشگران را خواهند داشت، ‌بنابراین آنها تسلط خود را بر حجم گردشگران حفظ خواهند کرد. گردشگری یکی از منابع اصلی اشتغال در سراسر دنیا نیز هست که طبق تخمین سازمان جهانی جهانگردی حدود ۷/ ۷۶ میلیون نفر در دنیا در این صنعت به‌صورت مستقیم اشتغال دارند.

هدف اصلی این نوشتار بر جنبه گردشگری شهری به خصوص در کلان‌شهرها تاکید دارد و به دنبال پاسخ این سوالات است: ۱- منظور از گردشگری شهری و جاذبه‌های شهری چیست؟ ۲- اثرات اقتصادی توسعه گردشگری چه عواملی هستند و اهمیت آن بر کلان‌شهرها چیست؟

گردشگری شهری

یکی از مهم‌‌ترین مقاصدی که روندهای گردشگری جهان را در دهه‌های گذشته تحت تاثیر قرار داده، شهری است. رشد سفرهای کوتاه‌مدت این مقاصد را به اصلی‌ترین مراکز گردشگری تبدیل کرده است. این مساله خود را در کاهش میانگین مدت سفر گردشگران در بیشتر مقاصد دنیا نشان داده است. این مساله را تا حدودی می‌توان با تغییر سبک زندگی در سال‌های اخیر توضیح داد. زمان، به ارزشمندترین موضوع در زندگی انسان‌ها تبدیل شده است.

امروزه مردم به دلیل ناامنی شغلی، نسبت به گذشته سخت‌تر کار می‌کنند. اوقات فراغت فشرده‌تر شده و مردم چندین مسافرت کوتاه را به یک تعطیلات طولانی ترجیح می‌دهند. بنابراین مردم مقاصد گردشگری را می‌خواهند که به راحتی و به سرعت قابل دسترسی باشند. این شرایط، برای مقاصد نزدیک و قابل دسترسی، بسیار سودمند بوده و باعث توسعه گردشگری شهری شده است. این مقاصد برای بازار گردشگرانی که دارای زمان محدود هستند، جذاب بوده و شرایط سفر را در تمامی سال برای آنها فراهم می‌کند. مناطق شهری در دسته مقاصدی قرار می‌گیرند که کمترین زمان مورد نیاز برای سفر را در بین سایر مقاصد گردشگری به خود اختصاص دهند.

اقتصاد و گردشگری

ارزیابی آثار اقتصادی صنعت گردشگری، سبب فراهم کردن اطلاعات لازم جهت شکل‌گیری سیاست‌های توسعه گردشگری می‌شود. گردشگری، مفیدترین بخش صنعتی جهان است و برچند فعالیت اقتصادی از جمله اشتغال، منابع انسانی، توسعه، تجارت بین‌المللی و تراز پرداخت‌ها تاثیرگذار است.

برخی از دولت‌ها بخش گردشگری را به‌عنوان یک منبع درآمد مالیاتی مورد استفاده قرار می‌دهند. این درآمد گاهی مخارج دولت در این بخش را تامین کرده و گاهی به درآمد عمومی اضافه می‌شود. این مالیات‌ها به سه گروه مالیات بر محصولات گردشگری، مالیات بر گردشگران و اخذ هزینه از استفاده‌کننده قابل تقسیم‌بندی هستند. از جنبه‌های مختلفی می‌توان به تاثیر فراوان گردشگری در توسعه اقتصادی اشاره کرد. گردشگری، ضمن ایجاد فعالیت‌های متنوع در جامعه، موجب تحرک و پویایی در سایر بخش‌های اقتصادی شده و می‌تواند در موازنه ارزی نیز تاثیرات سازنده‌ای داشته باشد. همچنین بخش‌های حمل‌ونقل، مواد غذایی، سوخت و انرژی، صنایع‌دستی، بخش ساختمانی و به تبع آن فعالیت‌های گردشگری رونق می‌یابد. از اثرات سازنده اقتصادی گردشگری می‌توان به ایجاد اشتغال، درآمدزایی، اخذ مالیات از فعالیت‌های متنوع گردشگری و توسعه امکانات عمومی، حفظ آثار باستانی و جاذبه‌های طبیعی به‌عنوان منابع درآمدزای اقتصادی، توسعه صنایع‌دستی، جلوگیری از فراموشی آنها و... اشاره کرد.

از طرف دیگر توجه به جنبه‌های منفی اقتصاد گردشگری، از قبیل توجه به هزینه‌های گردشگری و تراز پرداخت‌ها، ایجاد اشتغال کاذب و فصلی در جامعه، اثرات فعالیت‌های گردشگری بر بهای زمین، تورم و... نیز در حیطه این علم می‌گنجد. تحقیقات زیادی در زمینه اثرات مثبت اقتصادی گردشگری صورت گرفته است که این تحقیقات نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری در زمینه گردشگری، رشد اقتصادی پایداری را به دنبال دارد. در زمینه توسعه گردشگری افراد نباید تنها به جوانب منفی آن توجه کنند.

دو دلیل عمده برای تشخیص و حمایت از توسعه گردشگری را می‌توان مزایای ایجاد اشتغال و درآمدزایی حاصل از هزینه‌های بازدیدکنندگان برای جامعه میزبان ذکر کرد که این اثرات در اکثر مقاصد به‌عنوان آثار مثبت تلقی می‌شود. هزینه‌های بازدیدکنندگان دارای نقشی مستقیم در سودآوری، ایجاد فرصت‌های جدید شغلی و ایجاد درآمد مالیاتی برای بخش عمومی است. مخارجی که بازدیدکنندگان برای تاسیسات اقامتی، غذا، پذیرایی و خرید سوغاتی به‌طور مستقیم پرداخت می‌کنند، به‌صورت دستمزد به کارکنان پرداخت می‌شود و در نتیجه باعث تقویت اشتغال و افزایش فعالیت اقتصادی و چرخش مالی بالا در سایر بخش‌ها می‌شود.

از ترکیب مخارج مستقیم (به‌وسیله گردشگران)، غیرمستقیم (مانند عرضه مجدد) و مخارج القایی (مانند استفاده از دستمزد) گردشگران، به‌عنوان اثر تکاثری در اقتصاد یاد می‌شود که ویژگی ‌آن، مانند سنگی است که به داخل حوضی پرتاب شود و اثر اولیه آن، تولید بزرگ‌ترین موج و به دنبال آن موج‌های کوچک‌تر است، به‌طوری که بعد از آن در سطح کل منطقه پخش می‌شوند.

اهمیت این موج‌ها،‌ به یک سری عوامل بستگی دارد که به یکدیگر مرتبط هستند. عوامل موثر بر درآمدهای حاصل از توسعه گردشگری، ساختار اقتصادی منطقه مقصد، ماهیت تسهیلات گردشگری، مالکیت، سطح سرمایه‌گذاری و نوع تقاضای گردشگری است.

اکثر مشاغل در زمینه گردشگری، شغل‌های خدماتی مستقیم در بخش تسهیلات گردشگری و جاذبه هستند که به‌طور عمده این مشاغل در هتل‌ها، جاذبه‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها و شرکت‌های مسافرتی دیده می‌شوند و همچنین در بخش‌های اقتصادی، فرصت‌های شغلی بیشتری در زمینه گردشگری در بخش‌هایی مانند کشاورزی، ماهیگیری، تولید و ساخت سرویس‌های حمل‌ونقل و جابه‌جایی دیده می‌شود.

اکثر مشاغل مستقیم در بخش گردشگری، دارای ویژگی‌های مثبت زیر هستند:

اکثر این مشاغل به نسبت آسان هستند.

این مشاغل به مهارت و آموزش زیادی نیاز ندارند.

بیش از سرمایه، نیازمند نیروی انسانی هستند.

این بدان معنی است که شغل‌های وابسته به گردشگری، سریع‌تر ایجاد می‌شوند و نیاز به سرمایه‌ اولیه کمتری در مقایسه با بخش‌های دیگر اقتصاد دارند.این منافع، خاص مواقعی هستند که فرصت‌های شغلی جدیدی را برای افراد جوان، افراد بدون مهارت و کسانی که به دنبال افزایش درآمد خانواده هستند، فراهم می‌کند.

اگرچه هزینه کرد های گردشگر از شغل‌های محلی حمایت می‌کند، ولی این شغل‌ها دارای ابعاد و ویژگی‌هایی از قبیل:

دستمزد کم، فصلی بودن و پاره‌وقت بودن هستند.همچنین این شغل‌ها، دارای دوره حیات محدود بوده و چشم‌انداز روشنی ندارند، به جز در بخش‌های مشخصی مثل تاسیسات،امکان ارتقا در آنها کم است.نیروی کار خارجی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته باعث خروج ارز می‌شود.در واقع به سختی می‌توان گفت که تمامی شغل‌های گردشگری، بازار کل مشاغل را تقویت کرده و افراد کم تجربه را وادار به کار می‌کنند.ویژگی‌های گردشگری و نوع اشتغال زایی آن، موجب شده است گردشگری در اقتصاد محلی، بیشتر نقش حمایت‌کننده داشته باشد تا نقش عمده و اصلی .

هزینه کرد بازدیدکنندگان، نه تنها بر فرصت‌های شغلی و دستمزدها اثر می‌گذارد بلکه درآمدی را نیز برای بخش عمومی و خصوصی ایجاد می‌کند که این درآمدها از طرق زیر حاصل می‌شوند (که همان ویژگی‌های مثبت گردشگری و درآمدزایی نیز هستند):

به دلیل اینکه شرکت‌های گردشگری مانند سایر تجارت‌های محلی، مالیاتی را به دولت پرداخت می‌کنند بنابراین با توسعه گردشگری، درآمد حاصل از مالیات نیز افزایش می‌یابد.دریافت هزینه، بابت استفاده از تسهیلات عمومی باعث افزایش درآمد کل حاصل از گردشگری می‌شود.دریافت مالیات یا دیگر اشکال مالیات گردشگری، باعث افزایش درآمد گردشگری در مقصد می‌شود.این بودجه‌های اضافی در اغلب موارد، می‌توانند برای حفظ بناهای تاریخی و ایجاد تسهیلات استفاده ‌شوند و همچنین به فعالیت‌های توسعه و تبلیغات کمک کنند.با این وجود، اندازه و تنوع اقتصاد محلی یک منطقه، تعیین‌کننده ارزش واقعی گردشگری برای آن منطقه است.

اثرات گردشگری بر اقتصاد کلان‌شهری

گردشگری، به تمام بخش‌های اقتصادی یک کشور مربوط شده و اثرات اقتصادی خود را بر همه این حوزه‌ها بر جای می‌گذارد. منظور از اثرات اقتصادی گردشگری، کلیه آثاری است که بر پیکره اقتصادی تاثیر می‌گذارد. گردشگری از طریق تاثیر بر مولفه‌های عمده اقتصادی مانند درآمد، اشتغال، سطح قیمت‌ها، عرضه و تقاضا و ترازهای مالی و مالیاتی جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در این راستا «گردشگری، بزرگ‌ترین تولیدکننده تولید ناخالص داخلی و اشتغال بوده و باعث رونق بسیاری از کشورها و مناطق است.» به عبارت دیگر، تقویت گردشگری، متضمن منافع اقتصادی بوده و گسترش اقتصادی مربوط به فعالیت‌های گردشگری به‌ویژه در کشورهای جهان سوم، حدود ۵/ ۱ درصد به تولید ناخالص این کشورها کمک می‌کند.

گردشگری باعث افزایش درآمد برای شهر یا منطقه می‌شود. این عمل با هزینه‌هایی که یک گردشگر، در طول دوره اقامت خود در شهر میزبان صرف می‌کند، محقق می‌شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

گسترش روزافزون جمعیت در کلان‌شهرهای جهان، زمینه‌ساز پیچیدگی مسائل شهری شده است، به گونه‌ای که اکنون مدیریت شهرها، نیازمند آشنایی، تحلیل و بررسی مسائل روز شهری هستند. مسافرت‌های شهری، گام اول توسعه گردشگری و صنعت توریسم است. گردشگری، شامل همه خدمات و ویژگی‌هایی است که در کنار هم قرار می‌گیرند تا آنچه مسافر می‌خواهد، فراهم آورند، ولی سرآمدترین نوع گردشگری، مدل شهری آن است، به‌طوری که با توجه به جایگاه ویژه شهر، به‌ویژه کلان‌شهرها، در بسیاری از کشورهای موفق در این صنعت، شهر، پایه و اساس توسعه گردشگری است. ایجاد و توسعه فضاهای شهری مناسب، بازسازی فضاهای به ظاهر متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبه‌های کهن جامعه، از جمله آثار توسعه گردشگری شهری است. به این منظور، بسیاری از کلان‌شهرهای در جهان درصددند تا از ویژگی‌ها و امکانات خاص شهر خود سود برده و از مزایای جلب توریست شهری بهره گیرند. ایجاد فضاهای شهری، براساس فعالیت‌های جدید و تاکید بر توسعه فعالیت‌های گردشگری و ایجاد جاذبه‌های بیشتر برای ماندگاری مسافران، همراه با توسعه هسته‌های کار و فعالیت، با هدف توسعه موزون شهر و پیوند کار و سکونت در تمام منطقه شهری و نیز ایجاد یک نظام چند هسته‌ای، همگی انعکاس تجربه‌ها و درس‌های نظری و عملی است که از کلان‌شهرها و شهرهای جهان می‌توان آموخت و به کار گرفت.

ایجاد و توسعه انواع مراکز اقامتی مدرن، فضاهای تفریحی و سرگرمی، فضاهای بزرگ خرید شهری، موزه‌ها و مراکز فرهنگی و هنری به‌ویژه فرهنگ و هنر بومی با هدف توسعه گردشگری، موجب بهره‌مند شدن ساکنان شهر و گردشگران شهری، از این خدمات خواهد بود. بنابراین در حال حاضر با توجه به گستردگی مدیریت شهری در کلان‌شهرهای کشورها، بهره‌گیری از جاذبه‌های توریستی، می‌تواند نقش موثری در معرفی شهرها به‌عنوان یک جاذبه گردشگری و تاثیر فراوانی در اقتصاد این شهرها داشته باشد.

راهکارها

توجه به قابلیت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری موجود در کلان‌شهرها در تهیه طرح‌های توسعه شهری؛

گسترش خدمات و امکانات زیربنایی لازم جهت توسعه گردشگری متناسب با اصول توسعه پایدار شهری؛

ایجاد بانک اطلاعاتی و تهیه بروشورهایی که ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری کلان‌شهرها اطلاعاتی را در زمینه حفظ محیط زیست به گردشگران ارائه دهد؛

ایجاد کمپ‌های فصلی جهت استقرار گردشگران در نقاط جذاب گردشگری به منظور جلوگیری از استقرار پراکنده گردشگران در سطح طبیعت مانند تاسیس پارک‌های توریستی در کلان‌شهرها؛

ساماندهی بازارهای محلی و منطقه‌ای کلان‌شهرها به منظور فروش محصولات ساکنان منطقه کلان‌شهری به‌عنوان یک فرصت اقتصادی و فرهنگی مناسب جهت معرفی به گردشگران؛

در پایان پیشنهاد می‌شود برای ارزیابی هرگونه برنامه‌ریزی جهت گسترش گردشگری با توجه به پتانسیل‌های موجود، یک بخش مجزا به مطالعات زیست محیطی و پیامدهای حاصل از آن اختصاص یابد. به هر حال اگر بررسی‌های زیست محیطی و ارائه راهکارهای عملی در اثر گسترش پدیده گردشگری صورت نگیرد چشم‌انداز مطلوبی برای آینده کلان‌شهرها و آیندگان وابسته به این شهرها متصور نیست.