پایداری محیط‌زیستی در ایران؛ جاده ناهموار پیش‌رو

آناهیتا جمشیدنژاد
Anahita.jamshidnezhad@gmail.com

کشور ایران از تنوع وسیع اکوسیستم‌ها برخوردار است؛ شامل دو رشته کوه مهم، 10 ذخیره‌گاه زیست‌کره ( Biosphere Reserves)، 24 تالاب ثبت شده در رامسر و بیابان‌ها و جنگل‌های منحصر به فرد. جنگل‌ها 4/ 12 میلیون هکتار از ایران را می‌پوشانند. شمار گونه‌های متفاوت زیستی در ایران حاکی از غنای تنوع زیستی در ایران است: 8200 گونه گیاه (که 1000 گونه آن بومی هستند)، بالای 500 گونه پرنده، 160گونه پستاندار و 1035گونه ماهی. ایران همچنین منشا بسیاری از منابع ژنتیکی جهان شامل گونه‌های گیاهی باارزشی مانند گندم است. اما به دلیل شماری از عوامل، ایران در معرض فرآیندهای فرسایشی تنوع زیستی و محیط‌زیستی سریع است. علی‌رغم برخی جنبه‌های مثبت سیاست‌های محیط‌زیستی در ایران هنوز موانع بسیاری وجود دارد که باید بر آنها فائق آمد.

قانون اساسی جمهوری اسلامی از محافظت از محیط‌زیست به‌عنوان «یک وظیفه عمومی در نظام اسلامی» نام می‌برد. بنابراین فعالیت‌های اقتصادی و دیگر فعالیت‌هایی که ناگزیر آلودگی محیط‌زیست را در بر می‌گیرند یا موجب لطمات جبران‌ناپذیر به آن می‌شود ممنوع شده است. بنابراین حداقل به‌طور رسمی، ما شاهد تعهد به مدیریت پایدار و حفظ محیط‌زیست ایران و به‌طور خاص نیاز به توازن توسعه اقتصادی با کیفیت محیط‌زیستی و عدالت بین نسلی هستیم. زمانی که سازمان حفاظت از محیط‌زیست (EPO) در سال 1971 در ایران تاسیس شد، اولویت‌های اصلی آن عبارت بودند از: مطالعه عوامل ویران‌کننده محیط‌زیست شامل آلودگی، به کار بردن تکنولوژی‌های دوستدار محیط‌زیست، اطمینان دادن از اینکه سیاست‌های استفاده از محیط‌زیست به آن لطمه نمی‌زند، شناسایی زیستگاه‌های حیات‌وحش، پذیرش استانداردهای محیط‌زیستی برای مدیریت صحیح و استفاده از منابع محیط‌زیستی، بالا بردن آگاهی عمومی در مورد محیط‌زیست و بازبینی اجرای قانون محیط‌زیستی برای جلوگیری از ویرانی بیشتر محیط‌زیست که این اولویت‌ها امروزه اندکی تغییر یافته‌اند.به علت اندازه و اکوسیستم‌های متفاوت آن و تغییرات آب و هوایی، بحث پیرامون تنوع بیولوژیکی در ایران یک وظیفه تاریخی است. ( کل مساحت ایران 164.8 میلیون هکتار است). ایران در نقطه تلاقی سه منطقه اقلیمی واقع شده است: مدیترانه‌ای، منطقه خشک آسیای غربی و منطقه خزری مرطوب/ نیمه مرطوب.

در نتیجه، تنوع زیستگاه اقامتگاه و اکوسیستم بسیار گسترده است: منطقه ساحلی به تنهایی 25 نوع و واحد اکولوژیکی را شامل می‌شود و صحراهای آن 53 درصد را پوشش می‌دهد و جنگل‌ها بیش از 10 درصد کشور را در برمی‌گیرند. ایران همچنین بالای 1000 تالاب از انواع مختلف را داراست که اهمیت آن برای گوناگونی زیستی در این منطقه بی‌مانند است. در واقع ایران در توسعه اولیه قانون بین‌المللی بقا نقش ایفا می‌کند؛ کنوانسیون بین‌المللی در مورد اهمیت بین‌المللی تالاب‌ها که در سال 1971 در رامسر در شمال ایران منعقد شد. ایران همچنین از یک سطح نسبتا بالای تنوع گونه‌های جانوری برخوردار است؛ به‌عنوان مثال بالای 517 گونه پرنده که 5.6 کل شمار گونه‌های پرندگان را تشکیل می‌دهند که در کل خاورمیانه زندگی می‌کنند. ایران همچنین با اکثریت پرندگان مهاجر (68 درصد یا 340 گونه) یک مکان قابل‌توجه در مسیرهای مهاجرت بسیاری از حیوانات است.

گرچه نرخ فعلی انقراض در ایران بزرگتر از نرخ نوعی انقراض در تاریخچه فسیل است؛ به‌عنوان مثال طی دوره 50 تا 30 سال قبل، ایران دو جانور گوشت‌خوار خارق‌العاده خود را از دست داد: شیر ایرانی و ببر مازندران که انقراض اینها در نتیجه شکار کنترل‌نشده و تخریب زیستگاه‌ها بوده است. طبق لیست قرمز حیوانات در معرض خطر اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN)، 110 گونه جانور ایرانی در معرض خطر تعیین شده‌اند. ( به‌عنوان مثال، در یکی از طبقه‌بندی‌های به شدت در معرض خطر، در معرض خطر یا آسیب‌پذیر فهرست‌بندی شده‌اند). از این طبقه‌بندی‌ها 15 نوع به شدت در خطر هستند؛ همه آنها یک روند جمعیتی رو به کاهش را نشان می‌دهند که شامل درنای سیبری و گیلان‌شاه نوک‌باریک می‌شود. می‌توان گفت که محیط‌زیست ایران محصول تغییرات فوق‌الذکر در خشکی و آب و هواست. علاوه بر آن، جامعه انسانی در ایران و فرهنگ آن در واکنش به این شرایط چالش‌انگیز محیط‌زیستی توسعه یافته است. دانش سنتی حول مصرف آب در ایران، بخصوص سیستم‌های آبخیز زیرزمینی موسوم به قنا‌ت، یک منبع بسیار باارزش است.

در واقع منصفانه است که بگوییم بحران آبی که در بخش‌های مختلف ایران در سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم می‌تواند به همان اندازه که به مدیریت ضعیف برمی‌گردد به تقاضای وسیع برای منابع آبی نیز مربوط باشد. (خشک شدن رودخانه زاینده‌رود در اصفهان و فقدان شدید آب در دریاچه ارومیه که یک تالاب بین‌المللی است گواه این مساله است).بیش از نیمی از خاک ایران غیر قابل کشت است و تنها 10 درصد کشور باران کافی برای اهداف کشاورزی دریافت می‌کند. به علاوه چون فصل بارندگی محدود است (اکتبر تا مارس)، یک دوره طولانی وجود دارد که زمین تشنه بارندگی است. زمانی که بارندگی رخ می‌دهد، زمین خشک نمی‌تواند از عهده بارش سنگین و ناگهانی باران بربیاید. این امر منجر به سیل و موجب صدمات بیشتر به نواحی اطراف می‌شود. در واقع شماری از چالش‌های جدی در مدیریت و حفاظت از محیط‌زیست ایران هم شهری و هم غیرشهری باقی مانده است که در پروژه‌های پذیرفته شده توسط تسهیلات جهانی محیط‌زیست Global Environmental Facility برای ایران منعکس شده است. به‌عنوان مثال سازمان حفاظت از محیط‌زیست ایران حمایت بین‌المللی برای آماده‌سازی برنامه عملکرد ملی گوناگونی زیستی برای محافظت از یوزپلنگ آسیایی و زیستگاه طبیعی آن، محافظت از تالاب‌های ایرانی و حفظ گوناگونی زیستی در سیمای حفاظتی زاگرس مرکزی دریافت کرده است.

پروژه‌های تصویب شده توسط تسهیلات جهانی محیط‌زیست( GEF) بیشتر شامل تقویت و ارائه وابستگی برای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی و اصلاح چشم‌اندازهای جنگلی و زمین‌های تخریب شده به خصوص برای خاک‌های شور و نواحی مستعد فرسایش بادی^۱ می‌شود. یک پروژه دیگر که استفاده مثبت از منابع طبیعی و انسانی کشور را نشان می‌دهد، در مورد تجزیه کربن در مراتع بیابان شده در خراسان جنوبی است. این پروژه با استفاده از نگرش مدیریتی جامعه محور انجام شده است. این امر حاکی از رضایت بخشی از دپارتمان محیط‌زیست ایران برای به‌کارگیری نگرش‌های مشارکتی برای مسائل مدیریتی محیط‌زیستی است. یک ملاحظه مهم دیگر که نباید دست کم گرفته شود موقعیت منطقه‌ای است که ایران در آن واقع شده است. ایران کشوری است که با کشورهایی احاطه شده است که از نظر سیاسی بی‌ثبات و حتی درگیر جنگ هستند (در عراق، افغانستان و شمال غرب پاکستان).

علاوه بر این تنش‌هایی با همسایگانش در خلیج فارس دارد که مانع همکاری با آنها می‌شود. در دریای خزر دستیابی به مصالحه در همکاری منطقه‌ای برای حفظ محیط‌زیست این دریای بسیار آلوده بسیار دشوار است. موقعیت منطقه‌ای ایران منجر به چالش‌های مهم محیط‌زیستی برای ایران شده است. از توفان‌های گرد و خاک در نتیجه خشکی فزاینده و زمین‌های بیابان‌زایی عراق گرفته تا آلودگی دریای خزر و خشکی حوضه‌های آب در افغانستان.در نتیجه هر نوع موافقت جامع منطقه‌ای برای حفاظت از محیط‌زیست ایران و منابع طبیعی‌اش( پیمان برای فقدان همکاری منطقه‌ای به‌طور کلی) یک چالش مهم برای این کشور و دیگر کشورهای منطقه‌ای بر حسب حفاظت پایدار محیط‌زیستی است.

پی‌نوشت:

۱. فرسایش بادی عبارت است از جدا شدن و حمل ذرات خاک توسط نیرویی که به وسیله سرعت باد روی سطح خاک اعمال می‌شود.