منشأ متفاوت «فرونشست»‌ها

مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی معتقد است: فرونشست در کشور یک موضوع ملی و اتفاقی است که در حال حاضر در اغلب دشت‌های کشور در حال رخ دادن است و به لحاظ آنکه در برخی از مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به‌دنبال داشته، مورد توجه قرار گرفته است، در حالی که از سال‌ها پیش موضوع فرونشست با شروع خشکسالی از یکسو و برداشت آب‌های زیرزمینی از سوی دیگر تشدید شده بود.

علی بیت‌اللهی با تشریح نتایج تحقیقات خود درباره فرونشست زمین که دامنه و ابعاد آن در تهران، حادتر شده است، اعلام کرد: اگر فرونشست‌ها ریشه‌یابی شود، دلیل اصلی آن مصرف بالای آب‌های زیرزمینی است که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری کنیم.دلیل اساسی فرونشست در اغلب پهنه‌های کشور و در دشت‌های شناخته شده‌ای مانند دشت اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان و بسیاری از نقاط دیگر، افت سطح ایستابی است. این افت دو دلیل مشخص دارد؛ یکی کمبود بارندگی‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگری برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که هیچ‌گونه مدیریتی در سال‌های قبل بر روی آن انجام نشده و در حال حاضر عوارض سوء مدیریت در گذشته را مشاهده می‌کنیم.مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن شهرسازی با اشاره به تاثیر نشست‌های زمین در تهران گفت: فرونشست‌ها در خود تهران و اراضی جنوب و جنوب‌غربی آن در حال رخ دادن است و از همه مهم‌تر آنکه میزان نشست زمین‌های اطراف تهران نسبت به کل کشور بیشتر است.

طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی، سالانه ۳۶ سانتیمتر در برخی از مناطق تهران، در دشت‌های غربی و جنوب غربی آن شاهد نشست هستیم و میزان نشست تهران از کل دنیا بیشتر است و رکورددار بالاترین فرونشست در این منطقه هستیم. این در حالی است که اتحادیه اروپا نشست ۴ میلیمتری زمین در سال را «شرایط بحرانی» می‌داند و هم اکنون نشست ۳۶ سانتی‌متری زمین در سال در تهران، ۹۰ برابر شرایط بحرانی است.بیت‌اللهی -زمین‌شناس و مدیر بخش زلزله در مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت راه و شهرسازی- در تحقیقات خود، به تاثیر نشست‌های زمین در سامانه‌های حمل‌ونقلی اشاره کرده است که نشان می‌دهد با توجه به مسیر راه‌آهن تهران - جنوب، تهران - اهواز، تهران - مشهد و حتی مسیر تهران - تبریز و شمال، نشست‌های پی در پی زمین می‌توانند به این مسیرها نیز لطمه وارد کنند. همچنین مسیرهای بزرگراهی درون شهری و جاده‌های برون شهری تهران نیز می‌توانند به مرور حالت اصلی خود را از دست بدهند و دچار عیب فنی و زمینه‌ساز تصادفات شوند.در این بررسی با اشاره به ترک‌هایی که در مناطق مسکونی برخی از مناطق تهران مشاهده شده است، منطقه ۱۸ حادترین منطقه از لحاظ فرونشست زمین معرفی شده است چراکه در کانون نشست قرار دارد.

ادامه نشست در تهران، شریان‌های حیاتی را دچار مشکل می‌کند و نیز ممکن است لوله‌های آب و فاضلاب دچار مشکل شود و با ایجاد مشکل در سایر حوزه‌ها، ادامه زندگی در برخی از مناطق امکانپذیر نباشد. لوله‌های آب و فاضلاب، گاز، دکل‌های فشار قوی برق و ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی بر اثر نشست‌های زمین، تخریب می‌شود. ما این موضوع را در برخی از مناطق تهران شاهد هستیم که ساختمان‌ها به‌طور مستمر در حال ترک خوردن هستند و پی ساختمان نمی‌تواند این فشارها را تحمل کند. مانند این می‌ماند که دو تیرآهن سنگین را با یک نخ قرقره به هم وصل کنیم؛ چنین چیزی امکانپذیر نیست. تا زمانی که این فرو نشست‌ها در دشت‌های زراعی رخ می‌داد، موضوع زیاد ملموس نبود اما وقتی که عوارض آن را روی سیستم حمل‌ونقل و شریان‌های حیاتی و مسکن و شهرسازی دیده‌ایم، این مخاطره برایمان جدی شده و ما می‌توانیم تصور کنیم که در آینده چقدر ضرر خواهیم کرد.

بیت‌اللهی با بیان اینکه در مناطق ۱۸، ۱۷ و ۱۲ تهران بیش از سایر مناطق دچار عارضه فرونشست هستیم، اضافه کرد: باید در برنامه ششم کشور که در حال حاضر در دست تدوین است، مخاطره فرونشست در کنار مخاطراتی مانند زلزله و سیل پیش‌بینی شود و برای مقابله با آن، برنامه‌هایی تدوین شود و سرمایه‌گذاری روی این موضوعات را هزینه ندانیم بلکه صرفه‌جویی و پس‌انداز بدانیم.در کنار این تحقیق، مرجع مدیریت بحران شهر تهران، علت ریشه‌ای فرونشست‌ها در پایتخت را ضعف مدیریت سفره‌های آب زیرزمینی معرفی می‌کند. رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران می‌گوید: از مهم‌ترین دلایل افزایش نشست زمین در پایتخت عدم مدیریت صحیح آب‌های زیرزمینی است زیرا اگر برداشت‌های آب‌های زیرزمینی کنترل شود و مانع برداشت‌های بی‌رویه و غیرمجاز شویم این‌گونه با حفره‌های خالی رو‌به رو نخواهیم شد.

طی سال‌های اخیر به دلیل بروز خشکسالی طولانی مدت و در نتیجه، برداشت غیراصولی آب‌های زیرزمینی حفره‌هایی که سالیان دراز مجرای عبور آب بودند به تدریج تخلیه و اکنون خشک شده‌اند و تبدیل به مغار (فضاهای خالی و پوک) شده‌اند؛ این وضعیت سبب شده در ماه‌های اخیر شاهد فرونشست زمین باشیم.بیشترین نشست‌های زمین در پایتخت در بخش جنوب غربی مشاهده می‌شود. بنابراین اگر زلزله به عنوان یکی از بحران‌های جدی پایتخت مطرح است که ممکن است یک روز به وقوع بپیوندد، نشست زمین بحرانی است که هر روز به وقوع می‌پیوندد و متاسفانه اقدامی برای مهار آن، مشاهده نمی‌شود.دامنه فروریزش‌ها به مناطق غرب و شمال غرب تهران نیز کشیده شده است.

کارشناسان شهری معتقدند با کنترل آب‌های زیرزمینی می‌توان از وقوع بیشتر نشست زمین پیشگیری کرد اما چنین نگاهی در حال حاضر وجود ندارد.درباره وضعیت فعلی شهر تهران و جدی شدن خطر فرونشست زمین در مناطق مختلف پایتخت، رئیس کمیسیون عمران شورای شهر اعلام کرده است در گذشته سرعت نشست زمین کمتر از زمان حال بود و اکنون باید ساخت‌وساز در شهر تهران را بر روی گسل‌ها و از مکان‌هایی که خاک آن سست است، کنترل کرده و اگر در این مناطق ساختمان‌سازی کنیم با حساسیت بیشتری مقاوم‌سازی را انجام دهیم.دو ماه پیش نقشه بازطراحی شده از گسل‌های شهر تهران توسط شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور به شهرداری ابلاغ شد تا موقعیت گسل‌ها، مبنای صدور پروانه ساختمانی قرار بگیرد و از ساخت‌وسازهای با درجه حساسیت بالا نظیر برج‌های مسکونی، بیمارستان و مراکز مهم در اطراف گسل‌های فعال، جلوگیری شود.این در حالی است که هنوز مقررات یا ضابطه‌ای برای تطبیق ساخت‌وسازها با اوضاع فرونشست، تدوین نشده است.

گودبرداری‌های غیراصولی روی گسل نیاوران

علی بیت‌اللهی رئیس مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه در مناطق شمال‌شرقی تهران و در منطقه تجریش قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی فراوانی وجود دارد که می‌تواند در صورت عدم استفاده صحیح باعث ویرانی می‌شود گفت: رگه آبی که قدرت فراوانی دارد و سرعت آن ۷۰ لیتر در ثانیه است در زیرزمین منطقه نیاوران و تجریش وجود دارد که اگرچه از زیرزمین امامزاده صالح مدیریت شده و وارد لنزهای دانه‌درشت سطح شهر هم شده است اما در صورت استفاده ناصحیح و احتمالا گودبرداری‌های غیراصولی می‌تواند باعث تخریب‌های فراوان شود و به همین دلیل نیز توجه به این مورد از سوی دستگاه‌های اجرایی ضروری است.وی گفت: نیاکان و گذشتگان تمهیداتی را در مورد محوطه نیاوران مدنظر قرار می‌دادند که ضروری است در این مورد مسوولان و مدیران‌شهری دقت نظر کافی داشته باشند.رئیس مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مورد مجموعه فرهنگی کاخ نیاوران و صاحبقرانیه گفت: در مسیر قنوات ۵ گمانه حفر شده و در یک گمانه به آب رسیده‌اند و در ۴ گمانه به آب برخورد نشده است و این نشانه رگ آب بودن آب‌های زیرسطحی است.بیت‌اللهی با اشاره به اینکه بانک اطلاعات ژئوتکنیک مرکز در اطراف این کاخ و مجموعه فرهنگی کاخ نیاوران حدود ۸ گمانه تشخیص داده است گفت: وجود گمانه‌ها در زیرزمین مجموعه فرهنگی نیاوران نشان‌دهنده بافت با چسبندگی ضعیف از نوع ریزشی و با جور شدگی ضعیف است. یعنی ریزدانه و درشت دانه در کنار هم وجود دارند. همچنین بانک اطلاعات ژئوتکنیک یک گمانه را شناسایی کرده است که در عمق ۱۴ متری به آب می‌رسد و بقیه به آب نمی‌رسند.

وی ادامه داد: زمینی که کاخ نیاوران و صاحبقرانیه در آن واقع است زمین نوع سوم و زمین نرم محسوب می‌شود. به این معنا که نیاوران زمینی دارد که خاصیت روان‌گرایی و شل‌شدگی بالایی دارد. از نظر افت ارتفاعی جالب است که حدود در هر ۱۰۰ متر، ۲۰ متر عمق ارتفاعی داریم. افت ارتفاع یک پاشنه لرزشی مناسب را در مجموعه کاخ فرهنگی نیاوران ایجاد می‌کند که پدیده رانش با گودبرداری آن را تشدید کرده است.وی با اشاره به اهمیت تصویب نقشه تطبیق گسل‌ها در شورای‌عالی شهرسازی و معماری گفت: گسل نیاوران حدود ۱۵ هزار متر (۱۵ کیلومتر) طول دارد و طبق تعریف آیین‌نامه ۲۸۰۰ جزو گسل‌های عمده است که امکان لغزش و رانش‌های قطعی و تدریجی را در این مکان ممکن می‌سازد حتما باید تمهیدات ویژه برای حفظ آثار فرهنگی در مجموعه کاخ نیاوران در نظر گرفته شود.بیت‌اللهی افزود: دید شرقی کاخ قدیم و جدید نشان می‌دهد که تمایل ساختمان به ضلع شرقی و جنوبی باعث ترک خوردگی زمین و ایجاد ترک در سازه و ساختمان شده است.

همچنین سطح دیوار جنوبی عمارت صاحبقرانیه و حرکت کلی زمین نشان‌دهنده ترک‌های عمقی در کاخ است.وی هشدار داد: فرونشست زمین در پارک نیاوران به دلیل فعالیت گسل نیاوران و لغزش زمین مشهود است. خاک‌برداری و گودبرداری برج تجاری در حال ساخت در نزدیکی کاخ و سازه‌ای بتنی که در مقابل حرکت عادی قدیمی آب‌های زیرسطحی مانع ایجاد کرده باعث شده زمین‌های پایین دست پارک نیاوران نرم شوند و این نرم‌شدگی حرکت دامنه بالایی را تشدید کرده و ترک‌ها بعد از احداث ساختمان تشدید شده است.