خیز دولت و بخش خصوصی در صنعت پالایشگاهی

دنیای اقتصاد: رهایی از «خام‌فروشی» و دست یافتن به ارزش‌افزوده‌ای بالاتر در صنعت نفت یکی از آرزوهای دیرینه فعالان این صنعت است؛ آرزویی که با تحقق آن منافعش در سراسر کشور فراگیر خواهد شد. این آرزو اما در شرایطی فرصت تحقق پیدا خواهد کرد که ایران در صنعت پالایشگاهی حرفی برای گفت داشته باشد. بر این اساس در حالی‌که پس از انقلاب اسلامی به واسطه ساخت پالایشگاه‌های اراک (در ۲ فاز)، بندرعباس و فاز اول ستاره خلیج فارس (از سه فاز) به ظرفیت پالایشی کشور افزوده شد؛ دولت یازدهم با تکمیل فاز نخست پالایشگاه ستاره خلیج فارس، آغاز طرح‌های نوسازی و تثبیت تولید پالایشگاه‌های قدیمی کشور و آغاز طرح‌های جدید پالایشی با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی نقش چشم‌گیری در توسعه صنعت پالایشگاهی داشته است.

حضور بخش خصوصی در صنعت پالایشی کشور پس از اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی میسر شد یعنی زمانیکه دولت باید تمام سهام پالایشگاه‌ها را به بخش خصوصی واگذار کرده و سهمی حداکثر ۲۰ درصدی را به منظور اعمال نقش حاکمیتی در انرژی کشور حفظ می‌کرد، اما اتفاقی که در سنوات گذشته رخ داد این بود که ۷ پالایشگاه از ۹ پالایشگاه کشور به شکل کامل به بخش خصوصی واگذار شد و دو پالایشگاه آبادان و امام خمینی شازند به عنوان سهم ۲۰ درصدی به دولت واگذار شد. این رویه اما از سال گذشته و با اصلاحاتی که توسط دولت انجام شد به مسیر اصلی خود بازگشت. معاون شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با اشاره به انجام این اصلاح گفت: در حال حاضر نقش حاکمیتی دولت و سهم ۲۰ درصدی‌اش در پالایشگاه‌های کشور که به علت نظارت و حفظ امنیت انرژی کشور ضروری بود به دولت بازگشته است.

اما بعد از اصلاح واگذاری پالایشگاه‌ها گام‌های دیگری که یک دولت می‌تواند در زمینه خودکفایی در صنعت پالایشی و کاهش خام‌فروشی انجام دهد چیست؟ برای پاسخ به این سوال توجه به این نکته ضروری است که برنامه ایران در زمینه پالایش نفت خام دست یافتن به پالایش ۳ میلیون بشکه نفت خام در روز در افق ۱۴۰۴ است که این میزان شامل نفت خام سبک، سنگین و میعانات گازی می‌شود. شاهرخ خسروانی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در رابطه با اقداماتی که در زمینه افزایش ظرفیت پالایش نفت خام در کشور صورت گرفته است، می‌گوید: ما تا اواخر سال ۹۴ چیزی به نام صادرات فرآورده‌های نفتی حاصل از پالایش نداشتیم و اگر هم بود شامل صادرات جزئی گازوئیل بود که در فصل زمستان به علت کمبود سوخت به واردات تبدیل می‌شد.

خسروانی در ادامه افزود: اما به مرور و با گسترش شبکه گاز در منطقه عسلویه استفاده از سوخت پاک در کشور گسترده شد و از دیگر سو صادرات فرآورده‌های نفتی از حدود یک سال و نیم گذشته با افزایش چشم‌گیر شد. با تسریع بهره‌برداری از طرح‌های نیمه‌کاره پارس جنوبی در دولت یازدهم بیش از ۲۰۰ میلیون متر مکعب به ظرفیت تولید گاز کشور افزوده شد. در کنار این میزان افزایش بهره‌برداری از پارس جنوبی دولت تدبیر و امید موفق به بهره‌برداری از فاز نخست پالایشگاه ستاره خلیج فارس شد که در گام نخست تولید ۱۲ میلیون لیتر بنزین یورو۴ را از ۱۲۰ هزار بشکه میعانات گازی در روز فراهم می‌کند. با اتمام و راه‌اندازی دو فاز دیگر ستاره خلیج فارس ظرفیت پالایش این مجتمع در مجموع به ۳۶۰ هزار بشکه میعانات گازی و تولید ۳۶ میلیون لیتر بنزین یورو۴ در روز می‌رسد که علاوه بر تامین نیاز داخل توان صادراتی کشور را نیز افزایش می‌دهد.

تلاش برای پالایش ۳ میلیون بشکه‌ای

اما در حالی که در شرایط فعلی ظرفیت پالایش نفت خام ایران به یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز می‌رسد؛ با راه‌اندازی طرح‌های جدیدی که با حمایت دولت از بخش خصوصی در حال راه‌اندازی است این ظرفیت با رشدی چشم‌گیر همراه خواهد شد. طرح پالایشگاهی سیراف که شامل ۸ پالایشگاه ۶۰ هزار بشکه‌ای می‌شود قادر به پالایش ۴۸۰ هزار بشکه میعانات گازی در روز و تبدیل آن به فرآورده‌هایی خواهد بود که برای کشور ارزآوری فراوانی خواهد داشت. به گفته خسروانی فراهم کردن زیرساخت‌های این طرح توسط وزارت نفت انجام شد. برای مثال زمین مورد نیاز برای احداث این پروژه و طراحی آن با همراهی وزارت نفت میسر شد و برای حضور و سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی آماده شد.

پس از پالایشگاه خلیج فارس، ساخت سه پالایشگاه نفت و میعانات گازی پارس شیراز با ظرفیت ۱۲۰ هزار بشکه، آناهیتای کرمانشاه با ظرفیت ۱۵۰ هزار بشکه و بهمن گنو در جاسک با ظرفیت ۳۰۰ هزار بشکه نفت سنگین از دیگر طرح‌های اولویت‌دار به شمار می‌روند. به گفته خسروانی هدف ۳ میلیون بشکه‌ای برای پالایش نفت خام در حالی در چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ ترسیم شده است که از این میزان سهم میعانات گازی حدود یک میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه در روز است. به گفته معاون شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران؛ با افزوده شدن پالایشگاه ستاره خلیج فارس به ظرفیت پالایشی میعانات گازی در کنار دیگر پالایشگاه‌ها مانند پارس و همچنین راه‌اندازی پالایشگاه سیراف، ظرفیت یک میلیون بشکه‌ای پالایش میعانات گازی برای کشور فراهم می‌شود. ۱۰۰ هزار بشکه باقی مانده نیز در سایر پالایشگاه‌ها مانند بندرعباس و لاوان که به ترتیب روزانه ظرفیتی برابر با پالایش ۳۰ هزار و ۲۵ هزار بشکه میعانات گازی دارند، افزوده خواهد شد.

۱۵ میلیارد دلار سرمایه برای طرح توسعه

اما در کنار تاسیس پالایشگاه‌های جدید، دولت طرح توسعه پالایشگاه‌های قدیمی کشور را نیز در دست اقدام دارد. بر اساس این طرح پالایشگاه‌های آبادان، بندرعباس، تبریز، اصفهان و تهران نوسازی شده و توسعه پیدا می‌کنند. خسروانی در رابطه با سرمایه مورد نیاز برای توسعه این پالایشگاه‌ها می‌گوید: بین ۱۴ تا ۱۵ میلیارد دلار برای نوسازی این پالایشگاه‌ها منافع نیاز است که تا کنون چینی‌ها برای نوسازی پالایشگاه آبادان ۳ میلیارد دلار ال سی باز کرده‌اند. عملیات اجرای طرح تثبیت تولید پالایشگاه آبادان بهمن‌ماه گذشته آغاز شد تا بر اساس آنچه خسروانی اعلام کرده است طی ۴۵ ماه به پایان برسد. با بهره‌برداری از این طرح، ظرفیت پالایش ۳۶۰ هزار بشکه نفت خام در پالایشگاه آبادان که قدمت برخی واحدهای آن به ۶۰ سال می‌رسد، تثبیت می‌شود.

همچنین بر اساس اعلام معاون شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، امکان‌سنجی پالایشگاه‌های بندرعباس و تهران پایان یافته و توسط مشاور خارجی نهایی شده است. شاهرخ خسروانی در این زمینه گفت: پس از اتمام مراحل امکان‌سنجی توسط مشاوران خارجی قدم بعدی که توسعه این پالایشگاه‌ها است درحال انجام است و در حال حاضر این پالایشگاه‌ها دنبال بحث تامین منابع مالی و EPC هستند. اما خسروانی از نقش دولت در زمینه تامین مالی برای این پروژه‌ها به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: با توجه به اینکه دولت سهم ۲۰ درصدی در پالایشگاه‌های کشور دارد و بخش عمده سرمایه‌گذرای باید توسط بخش خصوصی انجام شود، دولت اعلام کرده است از هر طرحی که پس از بررسی مشخص شود که در راستای تحقق امنیت ملی و انرژی کشور باشد حمایت کرده و فرآیندی برای آن تعریف کرده تا حمایت قانونی و ضمانت کافی به منظور تامین سرمایه از خارج از کشور برای آنها انجام شود.

پالایش نفت خام و توان پالایشی

اما هدف‌گذاری ایران برای افزایش ظرفیت پالایشی کشور در حالی است که خسروانی عقیده دارد ایران می‌تواند در کنار پالایش ۳ میلیون بشکه‌ای نفت خام و میعانات گازی، در حد سقف تعیین شده از سوی اوپک صادرات نفت خام داشته باشد. خسروانی در ادامه می‌گوید: امنیت تولید برای هر کشوری که تولید نفت خام و میعانات گازی دارد ایجاب می‌کند در کنار تولید داخلی و صادرات ظرفیت اضافه‌ تولید نیز داشته باشد، چراکه این ظرفیت اضافه به مثابه ضمانتی برای امینت انرژی آن کشور است. بر این اساس خسروانی تاکید می‌کند سیاست دولت افزایش ظرفیت تولید در کنار ظرفیت پالایشی کشور است و به این واسطه می‌تواند قدرت چانه‌زنی خود در سطح اوپک و دنیا حفظ کند. تولید نفت خام ایران در حال حاضر حدود ۴ میلیون بشکه در روز است که تقریبا یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه از این میزان به مصرف داخلی اختصاص پیدا می‌کند. با تمام این تفاسیر خسروانی با اشاره به طرح‌های در دست اجرا و همچنین عزم دولت در پیگری این طرح‌ها و حمایت از بخش خصوصی عقیده دارد ایران توان کافی برای دست یافتن به ظرفیت پالایشی ۳ میلیون بشکه‌ای در روز در افق سال ۱۴۰۴ را دارد و در کنار ایجاد این ظرفیت پالایشی با اجرای قراردادهای جدید نفتی و ورود سرمایه‌گذاران خارجی به کشور توان افزایش تولید نفت خام را نیز خواهد داشت.