بررسی وضعیت هنر و حرفه نمدمالی در گفتگو با تنها نمدمال قوچانی:
لزوم توجه ویژه مسئولان به صنایع دستی در معرض نابودی
تولیدات هنری نقش پر اهمیتی در اقتصاد استانهای خراسان دارند. قالیبافی، ابریشمکشی، شعربافی، نمدمالی، پوستیندوزی، سنگتراشی و قلمزنی روی سنگ، فیروزهتراشی، سفالگری، سبد و حصیربافی از جمله تولیدات این منطقه هستند. در میان عشایر، صنعت نمد مالی از رونق فراوانی برخوردار است و دو مرکز اصلی تولید آن، شهرهای مشهد و قوچان هستند. نمد سادهترین نوع فرش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی ندارد. نمدمالی از صنایع بسیار قدیمی و کهنترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز است که تاکنون شناخته شدهاست. با توجه به پیشرفت های صنعتی و تولید زیراندازهای مختلف این هنر ارزشمند که جنبه تاریخی دارد و به نوعی جزئی از میراث فرهنگیِ اقتصادی و ارزآور ما به شمار میرود،رو به فراموشی و نابودی گذاشتهاست، به طوری که هم اکنون در قوچان که زمانی یکی از مراکز اصلی نمدمالی خراسان بود، تنها یک نمدمال باقی مانده است.
تولیدات هنری نقش پر اهمیتی در اقتصاد استانهای خراسان دارند. قالیبافی، ابریشمکشی، شعربافی، نمدمالی، پوستیندوزی، سنگتراشی و قلمزنی روی سنگ، فیروزهتراشی، سفالگری، سبد و حصیربافی از جمله تولیدات این منطقه هستند.
در میان عشایر، صنعت نمد مالی از رونق فراوانی برخوردار است و دو مرکز اصلی تولید آن، شهرهای مشهد و قوچان هستند.نمد سادهترین نوع فرش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی ندارد. نمدمالی از صنایع بسیار قدیمی و کهنترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز است که تاکنون شناخته شدهاست. با توجه به پیشرفت های صنعتی و تولید زیراندازهای مختلف این هنر ارزشمند که جنبه تاریخی دارد و به نوعی جزئی از میراث فرهنگیِ اقتصادی و ارزآور ما به شمار میرود،رو به فراموشی و نابودی گذاشتهاست، به طوری که هم اکنون در قوچان که زمانی یکی از مراکز اصلی نمدمالی خراسان بود، تنها یک نمدمال باقی مانده است.
هزاران سال پیش توسط عشایر ایران ترکیبی هنرمندانه از پشم، گل و گیاهان دارویی به وجود آمد که هنوز به همان شیوه مورد استفاده قرار میگیرد. شیوه نمدمالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده و هنر و حرفه نمدمالی در خراسان و در شهر قوچان از دیرباز رواج داشته است، اما امروز تنها آقای جهانسوز پیرمرد نمدمال قوچانی چهارزانو روی نمد مینشیند و با چشمانی غمناک از روزهای اوج پیشهاش میگوید: سالهایی نه چندان دور هفتاد دربند مغازه توی همین راسته ولیعصر کار نمدمالی را انجام میدادند.
پیرمرد شیوه کار خود را این گونه توضیح میدهد: «در نمدمالی عمل بافتن انجام نمیشود، بلکه از خاصیت طبیعی پشم که عبارت از درهم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است، استفاده میشود. پشمی که برای تولید نمد به کار میرود، پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. پشم گوسفند را با دست میکنیم، آب و صابون میزنیم تا پشم باز شود، سپس پشم را در قالب پهن میکنیم و نقشهای را روی قالب میگذاریم تا شکل بگیرد. قالب را دور چوب میپیچانیم و بعد با دست و پا رو به جلو و عقب حرکت میدهیم تا نقشه شکل بگیرد. سپس لبه پشم را میشکافیم و بعد از شکل گرفتن با آب و صابون مالش میدهیم.»
در روند سریع پیشرفت صنعت، شهر تولیدکنندهای مثل قوچان که سالها در چندین محصول تولیدی، مثل گوشت، لبنیات و خشکبار حرف اول منطقه و در تولید محصولاتی همچون نمد و روغنهای حیوانی با فاصله یک شهر حرف اول کشوری را میزد و در تهیه چارق و کشمش در جهان کم نظیر بود، ناگاه به شهر صادرکننده نیروی کار و با افت شدید تولید تبدیل میشود. این افت نشان دهند عدم انطباق تولیدات کهن با بازار جدید است.
در گذشته هر شهر متکی به اقتصاد خود بود و افت فروش محصولات و عدم جذب نقدینگی موجب رکود و حذف منطقه تولیدی میشد. به نحوی که مهمترین بازوی رشد هر منطقه تمرکز بر محصول تولیدی و نیروی کار متخصص بوده و حتی این نیرو مقدس شمرده میشده است. اما امروزه بخشی از درآمد شهر به صورت دولتی تامین میشود و این گونه نیروی تولید از تقدس و تخصص خود بازمیماند و از هفتاد مغازه تولیدی نمد تنها یکی و آن هم با حداقل تولید باقی میماند.
با رواج زندگی شهرنشینی و حذف به مرور محصولات طبیعی و سوق زندگی به سوی تولیدات کارخانهای و ماشینی بسیاری از تولیدات سنتی توانایی انطباق با ذائقه جدید مشتریان را پیدا نکردند و متولیانی همچون اداره میراث فرهنگی نیز قدم خاصی در این جهت برنداشتند، تا اینکه ناگهان به روزی رسیدیم که باید نگران بازنشستگی آخرین استادکار تولید نمد در شهر باشیم و نمیدانیم برای آموزش این کار باید به دنبال چه کسانی برویم. شاید مجبور شویم چند مربی چینی استخدام کنیم.
شاید باورش سخت باشد، اما چینی ها هم نمد تولید میکنند و حتی نوع محصولات خود را به روز و قابل استفاده برای بسیاری از مردم کردهاند. از تولید کیف و گل و توپ نمدی بگیرید تا تولید زیرانداز و گرمکن و کلاه. واقعیت این است که کشور چین توانسته نمدهایی رنگ و وارنگ و بدون بوی پشم که به مذاق مشتریان هم بسیار خوش است، تولید کند. هرچند کمتر محصولی مانده که چین تولید نکرده باشد.
از خواص بیشمار نمد میتوان به موارد زیر اشاره کرد: ضد رطوبت، عایق حرارتی، ضد استهلاک، انعطاف پذیری بالا، مواد اولیه ارزان و در دسترس، استحکام قابل ملاحظه و خاصیت ایمنی بخش(محافظتی)در برابر نیش گزندگان و چنگ و دندان درندگان. خود نمدمالان مدعیاند که نمد خیس خورده را شمشیر هم نمیبُرد و حتی گلوله نیز از آن نمیگذرد.
امروزه صعنت تولیدات سنتی نفسهای آخرش را میکشد. با توجه به اینکه شهر قوچان در منطقه توریستی خوبی نزدیک به مشهد قرار دارد و همچنین با توجه به حجم تردد مسافران، فضای بسیار خوبی برای معرفی نمد موجود است. شهردارقوچان در پاسخ به لزوم وجود بازارهای نزدیک به جاده اصلی میگوید: در حاشیه کمربندی شهر -به جز حریم جاده- بیش از ۹ لاین سنگ کاری شده وجود دارد که فضای خوبی برای اسکان فروشندگان صنایع دستی است، اما این کار به مجوزهای زیادی نیاز دارد. از آن میترسیم که روزی در میان کاغذبازی پیچیده ادرات و سازمانها چشم باز کنیم و ببینیم اثری از این هنر اصیل قوچان باقی نمانده است.
ارسال نظر