سکه‌های اشکانی، آلبوم عکس شاهان
نوشتار ذیل آخرین بخش از بررسی سکه‌های باقی‌مانده از این خاندان است. نوشتاری که شاید شما را کمی بیشتر با این نخستین سلسله خراسانی حاکم بر ایران زمین آشنا کند.
بازخوانی چهره‌ها
یکی از ویژگی‌های خاص سکه‌های اشکانی مکان درج چهره فرمانرواست. به‌طورکلی بر روی سکه‌های اشکانی چهره واقعی فرمانروا نقش گردیده است. تغییرات چهره حتی آرایش ریش و موی شاهانی که مدت طولانی سلطنت کرده‌اند در تصاویر آن‌ها بر روی سکه‌ها به‌روشنی مشهود است. تصویر فرمانروا به صورت نیمرخ است که اغلب به سمت چپ و به ندرت به سمت راست می‌نگرد. در بعضی موارد نیز تصویر پادشاه تمام‌رخ و از روبه‌رو به نمایش گذاشته شده است. مهم‌ترین نکاتی که هنگام بررسی نقوش روی سکه‌ها باید به آن‌ها توجه داشت عبارتنداز: کلاه یا تاج گردنبند و خال روی پیشانی فرمانروا.

تغییر در کلاه
در آغاز شاهان اشکانی دارای کلاه ساده بودند که به کلاه باشلقی معروف است. شبیه این کلاه را قبلا بزرگان ماد و ساتراپ‌های هخامنشی برسرمی‌گذاشتند. این کلاه از پارچه ضخیم یا نمد ساخته شده و دارای زبانه‌هایی بود که روی گوش و پشت سر را می‌پوشانید و نواری که زینت‌بخش کلاه بود در پشت سر گره می‌خورد و دو سر آن آزاد و آویزان بود. اغلب حاشیه کلاه خاصه در جلو با دانه‌های درشت مروارید مزین می‌شد. اشکال مختلف این کلاه بر سر تصاویر ثبت شده از سکه‌های اشک اول، تیرداد و فرهاد اول برروی سکه‌ها دیده می‌شود. از زمان مهرداد اول تصویر شاه بدون کلاه بر سکه‌ها نقش گردیده است و تاج فقط نواری است که در پشت سر گره می‌خورد. این نوار یا سربند را می‌توان نیم‌تاج نامید که احتمالا زرین نیز بوده است. نیم‌تاج به صورت یک یا چند خط بر روی سکه‌ها دیده می‌شود و از بالا نیز به صورت حلقه‌ای به نظر می‌رسد. این حلقه بی‌شک نشانه شهریاری است.

مهرداد دوم دارای دو تاج بود که در وسط یکی از انواع گل زیبای گوهر نشانی به شکل ستاره که به مروارید و سایر گوهرها مزین است، دیده می‌شود. از آن پس چند شاه از جمله سنتروک و فرهاد سوم از تاج‌هایی استفاده کرده‌اند که در وسط آن‌ها تزییناتی به شکل شاخ یا شعله جواهرنشان دیده می‌شود. همچنین حاشیه خارجی تاج این فرمانروایان با مجسمه حیواناتی از قبیل گوزن و مرغابی تزیین شده است. براساس تصاویر حک شده بر روی سکه‌های باقی مانده از دوران سلطنت بلاش سوم، اردوان پنجم و ارتاواز باید گفت که تاج این سه شاه با شاهان قبل و بعد از ایشان تفاوت‌های آشکاری داشته است. تاج این شاهان از لبه‌ای پهن و مخطط با زبانه‌هایی که روی گوش را می‌پوشاند و بالای آن کروی شکل بود تشکیل یافته است که البته دور تمام قسمت‌ها گوهرنشان می‌باشد.

گردنبندهای گوناگون شاهان
شاهان اولیه اشکانی دارای گردنبند حلقه‌مانند بودند که دو سر آن به دو گوی کوچک ختم می‌شد. گردنبند مهرداد دوم نیز به همین شکل است اما به تدریج تغییر شکل می‌دهد به‌طوری‌که بعدها به شکل اژدهایی با بال‌های کشیده جلوه می‌کند. فرهاد سوم دارای دو نوع گردنبند است که یک نوع آن حلقوی و نظیر گردنبندهای قبلی است و نوع دیگر از دو رشته یا نوار تشکیل شده که در جلو دارای حلقه‌ای جواهرنشان و مرصع است. مهرداد سوم دارای گردنبندی است مرکب از حلقه‌های زنجیره‌ای که در وسط با جواهری مربع‌شکل تزیین گردیده است. زینت‌بخش گردن ارد، گردنبندی حلقه حلقه است. از آنجا که ارد و مهرداد باهم برادر بودند شباهت آن‌ها در سکه‌ها نیز چشمگیر است و براین اساس بررسی گردنبندها یکی از مهم‌ترین راه‌های تشخیص سکه‌های آن‌ها از یکدیگر است. گردنبندهای فرهاد چهارم متفاوت و متنوع است برای مثال انتهای برخی از آن‌ها به تصویر حیوانی اساطیری ختم می‌شود.

خال اصالت
نخستین بار در تصاویر حک‌شده از ارد یا اشک سیزدهم خال بر پیشانی او مشاهده می‌شود. این نکته بعدها به صورت عامل مهمی بر سکه‌ها نمایان می‌گردد، زیرا برخی از شاهان خال را نشانه داشتن خون اشکانی و اصالت خانوادگی تلقی می‌کردند. داشتن خال، گاهی دلیل انتساب سکه به فردی خاص می‌گردد، مثلا چون بر کلیه چهار درهم‌های فرهاد چهارم خال دیده می‌شود بسیاری از محققان چهار درهم‌هایی را که فاقد خال هستند و قبلا به فرهاد نسبت می‌دادند، به تیرداد دوم منسوب می‌کنند.

سکه‌های اردوان سوم و گودرز به اندازه‌ای شبیه به هم هستند که اگر بر تصاویر گودرز خال وجود نداشت امکان شناخت آن‌ها از یکدیگر بسیار مشکل بود.لازم است یادآوری شود که بر پیشانی بعضی از فرمانروایان مانند بلاش اول و وردان دوم در چهار درهم‌ها خال مشاهده می‌شود، اما بر روی درهم آن‌ها خال وجود ندارد و برعکس بر پیشانی بعضی دیگر از فرمانروایان در درهم‌ها خال دیده می‌شود؛ درحالی‌که در چهار درهم‌ها فاقد خال هستند. تاکنون دلیل قانع‌کننده‌ای برای توجیه این مساله ارائه نشده اما امکان دارد که بعضی از ضرابخانه‌های مهم در حک کردن خال و برعکس مختار بوده‌اند و برخی از آن‌ها به افزودن خال بر نقش سکه‌ها اقدام نموده‌اند تا اصالت و وابستگی خونی شاه را به خاندان اشکانی در معرض دید عموم قرار دهند.

*کارشناس‌ارشد ایرانشناسی و خراسان‌پژوه