نگاه دوباره ایران به حیاط خلوت آمریکا

محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه در اولین سفر منطقه‌ای خود به آمریکای لاتین روز یکشنبه از تهران عازم هاوانا شد تا با مقامات کشورهای کوبا، نیکاراگوئه، اکوادور، شیلی، بولیوی و ونزوئلا در مورد مناسبات دوجانبه و آخرین تحولات بین‌المللی رایزنی و گفت‌وگو کند. این اولین سفر منطقه‌ای ظریف به آمریکای لاتین پس از چندسال وقفه در سفر مقامات عالی دیپلماتیک ایران به این حوزه بود. اگرچه در طی این مدت مقاماتی از آمریکای لاتین به تهران سفر کرده بودند، اما نگاه و تمرکز دولت تدبیر و امید به پرونده هسته‌ای و متعاقب آن تنش‌زدایی با کشورهای اروپایی باعث شده بود تا حوزه آمریکای لاتین به اولویت بعدی سیاست خارجی ایران تبدیل شود.

در این مدت برخی منتقدان معتقد بودند که چرا این حوزه مهم که به لحاظ گرایش‌های سیاسی بین‌المللی به ایران نزدیک هستند، باید از اولویت اول سیاست خارجی ایران خارج شده و روابط با کشورهای اروپایی و قدرت‌های جهانی در دستور کار قرار گیرد. نقدی که اگرچه تا حدی درست است، اما عواملی چون فاصله جغرافیایی، فقدان مزیت‌های قابل توجه اقتصادی و عدم تعیین‌کنندگی این کشورها در مناسبات جهانی قدرت و سیاست باعث می‌شود تا نتوان ضرورت رابطه با آن ها را در اولویت اول سیاست خارجی ایران قرار داد. اما به هر حال حضور در حیاط خلوت آمریکا، استفاده از برخی ظرفیت‌های سیاسی این کشورها به‌خصوص در جنبش عدم تعهد و همچنین بازار این کشورها در فضای پسابرجام از مزیت‌هایی است که همچنان مورد توجه دولت یازدهم و سیاست خارجی محمدجواد ظریف قرار گرفته است.

ظریف را در جریان این سفر هفت روزه علاوه‌بر یک هیات سیاسی، یک هیات اقتصادی ۶۰ نفره نیز همراهی می‌کند و این هیات قرار است در هر یک از کشورهای مقصد با همتایان خود در ارتباط با گسترش همکاری اقتصادی و تجاری رایزنی و گفت‌وگو کند. این سفر که از مدت‌ها پیش در دستور کار قرار داشت، بنا به دلایلی چندبار به تعویق افتاد و رئیس دستگاه دیپلماسی قرار بود نیمه دوم اردیبهشت سال جاری سفری به چند کشور آمریکای لاتین شامل برزیل، کوبا، ونزوئلا، بولیوی و نیکاراگوئه داشته باشد که به‌دلیل تحولات داخلی یکی از کشورهای مقصد این سفر به تعویق افتاد که مجددا در دستور کار دیپلماسی منطقه‌ای ایران و نگاه به دوردست‌ها قرار گرفته است. آمریکای لاتین (شامل کشورهای آمریکای جنوبی، مرکزی و حوزه دریای کارائیب) دارای جمعیتی حدود ۶۴۱ میلیون نفر (معادل ۶/ ۸ درصد جمعیت جهان) بوده و تولید ناخالص داخلی آن در سال ۲۰۱۴ بالغ بر ۶/ ۵ تریلیون دلار و برحسب قدرت خرید مردم ۵/ ۷ تریلیون دلار برآورد شده است. اقتصاد کشورهای آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب یک اقتصاد در حال شکوفایی است و از اهمیت رو به رشدی برای اقتصاد جهان برخوردار است، به طوری که تنها در سال ۲۰۱۴ حدود ۱۵۸ میلیارد دلار یعنی ۱۳ درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های جهانی در این منطقه صورت گرفته است.

در عین حال، سطوح توسعه و درآمدها در کشورهای این حوزه یکسان نبوده و فقر، کمبود و ضعف بنیه اقتصادی در تعدادی از این کشورها چشمگیر است، با این حال کشورهای توسعه یافته صنعتی موسوم به OECD نگاه اقتصادی ویژه‌ای به این منطقه دارند. آمریکای لاتین همچنین به لحاظ سیاسی و اقتصادی با چالش‌هایی روبه‌رو است. با وجود همه این مسائل، تحلیلگران معتقدند که ایران می‌تواند با استفاده از ظرفیت ها، تجارب و نیازهای خود به توسعه مناسبات با کشورهای آمریکای لاتین در زمینه‌های مختلف در قالب مناسبت‌های دوجانبه، در چارچوب همکاری‌های جنوب - جنوب و نیز در عرصه سازمان‌های سیاسی، اقتصادی، مالی و انرژی بین‌المللی بپردازد. با توجه به اینکه دولت یازدهم در دو سال اول روی کار آمدن، بیشتر تلاش خود را صرف رفع تحریم‌های اقتصادی و حل مساله هسته‌ای از طریق مذاکره با کشورهای گروه ۱+۵ کرد، بنابراین روابط ایران با کشورهای آمریکای لاتین دچار نوساناتی شد. اما در این شرایط، سفر منطقه‌ای وزیر خارجه به تعدادی از کشورهای آمریکای لاتین بار دیگر موضوع شکوفایی مناسبات ایران با کشورهای منطقه را در دستور کار خود قرار داده است. در این میان برخی نظریه سیاست خارجی متوازن را مطرح می‌کنند که بر مبنای آن، سیاست خارجی یک کشور نگاه متوازنی به سایر مناطق جهان دارد و با شناسایی ظرفیت‌های هر منطقه در جهت بهره‌برداری اقتصادی و تقویت دیپلماسی می‌کوشد.

بنابراین با توجه به اهمیت جایگاه کشورهای آمریکای لاتین و حوزه کارائیب در سیاست خارجی ایران، اهداف توسعه همه‌جانبه مناسبات با کشورهای حوزه آمریکای لاتین و حوزه کارائیب با برگزاری نشست‌های مشورت‌های سیاسی دو جانبه، افزایش تبادل هیات ها، همکاری و تبادل نظر در خصوص تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، همکاری در چارچوب سازمان‌های سیاسی، اقتصادی و مالی بین‌المللی قابل تعقیب است. حال در چنین شرایطی که فصلی جدید در روابط میان ایران و آمریکای لاتین آغاز شده است، توسعه روابط در ابعاد سیاسی و اقتصادی نشان می‌دهد که اگرچه با تغییر برخی اولویت‌های دولت یازدهم در سیاست خارجی، نشانه‌هایی دال بر بی‌میلی نسبت به ادامه روابط با این کشورها به چشم می‌خورد، اما آمریکای لاتین و حضور در حیاط خلوت آمریکا همچنان در دستور کار سیاست خارجی ایران قرار دارد.