نخستین نوشتارهای کشف شده از زبان پهلوی اشکانی
رضا سلیمان نوری
نوشتار هفته قبل را به معرفی زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص دادیم. در این شماره قصد داریم شما را با آثار برجای مانده از این زبان که نخستین زبان کشوری برگرفته از منطقه خراسان است و همان‌گونه که در یادداشت قبلی عنوان کردیم به روایتی مادر زبان فارسی کنونی نیز می باشد، در حد توان آشنا کنیم.
بنچاق اورامانات
هیچ نوشته ادبی به زبان پارتی (پهلوی اشکانی) چه دینی و چه غیردینی، از دوران اشکانیان بر جای نمانده است.
نوشتار هفته قبل را به معرفی زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص دادیم. در این شماره قصد داریم شما را با آثار برجای مانده از این زبان که نخستین زبان کشوری برگرفته از منطقه خراسان است و همان‌گونه که در یادداشت قبلی عنوان کردیم به روایتی مادر زبان فارسی کنونی نیز می باشد، در حد توان آشنا کنیم.
بنچاق اورامانات
هیچ نوشته ادبی به زبان پارتی (پهلوی اشکانی) چه دینی و چه غیردینی، از دوران اشکانیان بر جای نمانده است.
رضا سلیمان نوری
نوشتار هفته قبل را به معرفی زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص دادیم. در این شماره قصد داریم شما را با آثار برجای مانده از این زبان که نخستین زبان کشوری برگرفته از منطقه خراسان است و همان‌گونه که در یادداشت قبلی عنوان کردیم به روایتی مادر زبان فارسی کنونی نیز می باشد، در حد توان آشنا کنیم.
بنچاق اورامانات
هیچ نوشته ادبی به زبان پارتی (پهلوی اشکانی) چه دینی و چه غیردینی، از دوران اشکانیان بر جای نمانده است. همچنین از صورت باستانی زبان پارتی نیز تاکنون اثری به‌دست نیامده اما سنگ‌نبشته‌های نخستین ساسانیان، اغلب به سه زبان و خط پارسی میانه، پارتی میانه و یونانی است. از کهن‌ترین آثار پارتی، بنچاق اورامان در کردستان است. این بنچاق شامل سه سند نوشته شده برروی پوست آهو است که سال ۱۹۰۹ میلادی در منطقه اورامان کردستان کشف شد و برهمین اساس به بنچاق اورامانات مشهور شد. بر طبق این نوشته‌ها که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، تاکستانی بین دو فرد معامله شده است. دو سند از این سه سند، به خط و زبان یونانی است و هر دو تاریخ سلوکی دارد، یکی معادل ۸۷-۸۸ پ.م. و دیگری معادل ۲۱/ ۲۲ پ.م. است و در پشت یکی از آن‌ها چند کلمه به زبان و خط پارتی نوشته شده که خلاصه متن یونانی است و احتمالاً تاریخ نگارش آن نسبت به متن یونانی جدیدتر است. سند سوم به زبان و خط پارتی است و تاریخ اشکانی دارد که معادل سده اول میلادی (احتمالاً ۵۲/ ۵۳ م.) است. خط پارتی این متن که نخستین سند خطی پهلوی اشکانی است که تا به حال کشف شده به خط سفالینه‌های نسا شباهت دارد.
آثار نسا
البته از بنچاق اورامانات، مشهورتر، آثار سفالی کشف شده در شهر نساءترکمنستان است. قلعه نسا در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب غربی شهر عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان قرار دارد و در سال ۲۰۰۷ به ثبت جهانی رسیده است. همچنین نسا از شهرهای باستانی ایران در خراسان قدیم بود. در زمان اشکانیان، این شهر یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت و به نظر برخی مورخان، ارگ نسا، نخستین جایی بوده‌است که اشگ اول، بنیان‌گذار سلسله اشکانی به عنوان مرکز فرمانروایی خود برگزید. پس از آنکه ساسانیان به فرمانروایی اشکانیان پایان دادند، نسا اهمیت خود را از دست داد و رو به زوال نهاد، اما پیروز، پادشاه ساسانی این شهر را دوباره احیا کرد. در شاهنامه فردوسی، دو مرتبه یعنی در داستان لشکرکشی بهرام برای نبرد با خاقان و در داستان جنگ انوشیروان ساسانی با رومیان از این شهر نام برده شده‌است.
در متون تاریخی فارسی و عربی پس از اسلام، پیوسته از نسا به عنوان یکی ازشهرهای مهم خراسان یاد شده‌است. هم‌اکنون از نسا تنها بقایای ارگ کهن اشکانی باقی مانده که در نوع خود از آثار باستانی منحصربه‌فرد جهانی به‌شمار می‌رود و مورد بازدید عمومی قرار دارد. در کاوش‌های باستانی ارگ نسا، دخمه‌ها و پرستشگاه‌های مربوط به آیین مهرپرستی که پیش از همه‌گیر شدن کیش زرتشت در ایران رواج داشته به دست آمده‌است. یک گروه باستان‌شناسی ایتالیایی با انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در معبدی در منطقه نساء قدیم که ۱۴ سال به طول انجامید، آثار ارزشمندی متعلق به دولت پارت‌ها را کشف کرده است. در این معبد که دوهزار سال پیش ساخته شده، مجسمه‌های ارزشمندی از جمله مجسمه‌ای از سر تیرداد اول، پادشاه پارت به دست آمده است.
مقداری ظروف و دیگر اشیای باستانی در این منطقه از جمله نقاشی و تزیینات دیواری در قلعه قدیمی نسا کشف شده که نیاز به تحقیق بیشتری دارد. اما مهم‌ترین چیزی که در این کاوش‌ها کشف شد، سفالینه‌هایی بود که برروی آن‌ها به خط پارتی اشکانی مطالبی نوشته شده بود. تاریخ نگارش این سفال، نوشته‌هایی از سده اول پیش از میلاد است. این نوشته‌ها بر روی کوزه‌هایی بود که برای حمل شراب از آن‌ها استفاده می‌شد و شامل نامهای اشخاص، مکان‌ها، وزن و تاریخ (روز و ماه و سال) است. بعضی سفال شکسته‌ها به عنوان پیش‌نویس نامه نیز به‌کار می‌رفته است. کشف این مجموعه باعث حل بسیاری از معماهای دوران حکومت اشکانیان شد، به نحوی که این اسناد، دو شاه ناشناخته پارتی را معرفی کرده و گسست زمانی ایجاد شده در بین شاهان این سلسله را که به دلیل نبود ماخذ ایجاد شده بود، رفع کردند.
آثار جنوب ترکمنستان
به جز آثار نسا، در مواضع گوناگونی در نزدیک عشق‌آباد و نیز در مرو باستان نوشته‌هایی بر روی ظرف کاشی و سفال شکسته به دست آمده است. این نوشته‌ها مشتمل بر نامهای صاحبان این ظروف است. بعضی از آن‌ها سند داد و ستد یا پیش‌نویس‌نامه است و در یکی از این آثار نیز دعایی نوشته شده و دیگری یادداشتی است دال بر مقدار پولی موجود در آن ظرف، همراه با ذکر صاحب آن. این آثار متعلق به زمانی میان قرن اول قبل از میلاد و قرن سوم و چهارم میلادی است.
آثار دورا
شهر دورا در ساحل رودخانه فرات در سوریه کنونی و نزدیک مرز عراق نیز یکی دیگر از مکان‌هایی است که در آن آثاری به خط پهلوی اشکانی کشف شده است. مجموعه‌های خطی پارتی کشف شده در دورا مشتمل بر چند دیوارنگاره، نوشته‌های روی سفال شامل فهرستی از نام اشخاص و نامهای بر روی تکه‌ای پوست است. یکی از دیوارنگاره‌ها تاریخ سلوکی دارد که معادل 211 یا 212 م است، اما بیشتر این آثار متعلق به زمانی است که سپاهیان ایران این شهر را در 252 تسخیر کردند.
نوشتار هفته قبل را به معرفی زبان پارتی یا همان پهلوی اشکانی به عنوان زبان اصلی رایج در ایران عهد حکومت اشکانیان اختصاص دادیم. در این شماره قصد داریم شما را با آثار برجای مانده از این زبان که نخستین زبان کشوری برگرفته از منطقه خراسان است و همان‌گونه که در یادداشت قبلی عنوان کردیم به روایتی مادر زبان فارسی کنونی نیز می باشد، در حد توان آشنا کنیم.
بنچاق اورامانات
هیچ نوشته ادبی به زبان پارتی (پهلوی اشکانی) چه دینی و چه غیردینی، از دوران اشکانیان بر جای نمانده است. همچنین از صورت باستانی زبان پارتی نیز تاکنون اثری به‌دست نیامده اما سنگ‌نبشته‌های نخستین ساسانیان، اغلب به سه زبان و خط پارسی میانه، پارتی میانه و یونانی است. از کهن‌ترین آثار پارتی، بنچاق اورامان در کردستان است. این بنچاق شامل سه سند نوشته شده برروی پوست آهو است که سال ۱۹۰۹ میلادی در منطقه اورامان کردستان کشف شد و برهمین اساس به بنچاق اورامانات مشهور شد. بر طبق این نوشته‌ها که اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، تاکستانی بین دو فرد معامله شده است. دو سند از این سه سند، به خط و زبان یونانی است و هر دو تاریخ سلوکی دارد، یکی معادل ۸۷-۸۸ پ.م. و دیگری معادل ۲۱/ ۲۲ پ.م. است و در پشت یکی از آن‌ها چند کلمه به زبان و خط پارتی نوشته شده که خلاصه متن یونانی است و احتمالاً تاریخ نگارش آن نسبت به متن یونانی جدیدتر است. سند سوم به زبان و خط پارتی است و تاریخ اشکانی دارد که معادل سده اول میلادی (احتمالاً ۵۲/ ۵۳ م.) است. خط پارتی این متن که نخستین سند خطی پهلوی اشکانی است که تا به حال کشف شده به خط سفالینه‌های نسا شباهت دارد.
آثار نسا
البته از بنچاق اورامانات، مشهورتر، آثار سفالی کشف شده در شهر نساءترکمنستان است. قلعه نسا در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب غربی شهر عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان قرار دارد و در سال ۲۰۰۷ به ثبت جهانی رسیده است. همچنین نسا از شهرهای باستانی ایران در خراسان قدیم بود. در زمان اشکانیان، این شهر یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران به شمار می‌رفت و به نظر برخی مورخان، ارگ نسا، نخستین جایی بوده‌است که اشگ اول، بنیان‌گذار سلسله اشکانی به عنوان مرکز فرمانروایی خود برگزید. پس از آنکه ساسانیان به فرمانروایی اشکانیان پایان دادند، نسا اهمیت خود را از دست داد و رو به زوال نهاد، اما پیروز، پادشاه ساسانی این شهر را دوباره احیا کرد. در شاهنامه فردوسی، دو مرتبه یعنی در داستان لشکرکشی بهرام برای نبرد با خاقان و در داستان جنگ انوشیروان ساسانی با رومیان از این شهر نام برده شده‌است.
در متون تاریخی فارسی و عربی پس از اسلام، پیوسته از نسا به عنوان یکی ازشهرهای مهم خراسان یاد شده‌است. هم‌اکنون از نسا تنها بقایای ارگ کهن اشکانی باقی مانده که در نوع خود از آثار باستانی منحصربه‌فرد جهانی به‌شمار می‌رود و مورد بازدید عمومی قرار دارد. در کاوش‌های باستانی ارگ نسا، دخمه‌ها و پرستشگاه‌های مربوط به آیین مهرپرستی که پیش از همه‌گیر شدن کیش زرتشت در ایران رواج داشته به دست آمده‌است. یک گروه باستان‌شناسی ایتالیایی با انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در معبدی در منطقه نساء قدیم که ۱۴ سال به طول انجامید، آثار ارزشمندی متعلق به دولت پارت‌ها را کشف کرده است. در این معبد که دوهزار سال پیش ساخته شده، مجسمه‌های ارزشمندی از جمله مجسمه‌ای از سر تیرداد اول، پادشاه پارت به دست آمده است.
مقداری ظروف و دیگر اشیای باستانی در این منطقه از جمله نقاشی و تزیینات دیواری در قلعه قدیمی نسا کشف شده که نیاز به تحقیق بیشتری دارد. اما مهم‌ترین چیزی که در این کاوش‌ها کشف شد، سفالینه‌هایی بود که برروی آن‌ها به خط پارتی اشکانی مطالبی نوشته شده بود. تاریخ نگارش این سفال، نوشته‌هایی از سده اول پیش از میلاد است. این نوشته‌ها بر روی کوزه‌هایی بود که برای حمل شراب از آن‌ها استفاده می‌شد و شامل نامهای اشخاص، مکان‌ها، وزن و تاریخ (روز و ماه و سال) است. بعضی سفال شکسته‌ها به عنوان پیش‌نویس نامه نیز به‌کار می‌رفته است. کشف این مجموعه باعث حل بسیاری از معماهای دوران حکومت اشکانیان شد، به نحوی که این اسناد، دو شاه ناشناخته پارتی را معرفی کرده و گسست زمانی ایجاد شده در بین شاهان این سلسله را که به دلیل نبود ماخذ ایجاد شده بود، رفع کردند.
آثار جنوب ترکمنستان
به جز آثار نسا، در مواضع گوناگونی در نزدیک عشق‌آباد و نیز در مرو باستان نوشته‌هایی بر روی ظرف کاشی و سفال شکسته به دست آمده است. این نوشته‌ها مشتمل بر نامهای صاحبان این ظروف است. بعضی از آن‌ها سند داد و ستد یا پیش‌نویس‌نامه است و در یکی از این آثار نیز دعایی نوشته شده و دیگری یادداشتی است دال بر مقدار پولی موجود در آن ظرف، همراه با ذکر صاحب آن. این آثار متعلق به زمانی میان قرن اول قبل از میلاد و قرن سوم و چهارم میلادی است.
آثار دورا
شهر دورا در ساحل رودخانه فرات در سوریه کنونی و نزدیک مرز عراق نیز یکی دیگر از مکان‌هایی است که در آن آثاری به خط پهلوی اشکانی کشف شده است. مجموعه‌های خطی پارتی کشف شده در دورا مشتمل بر چند دیوارنگاره، نوشته‌های روی سفال شامل فهرستی از نام اشخاص و نامهای بر روی تکه‌ای پوست است. یکی از دیوارنگاره‌ها تاریخ سلوکی دارد که معادل 211 یا 212 م است، اما بیشتر این آثار متعلق به زمانی است که سپاهیان ایران این شهر را در 252 تسخیر کردند.
ارسال نظر