میرزا جوادتهرانی؛ مروج بزرگ مکتب تفکیک

رضا سلیمان نوری
کارشناس ارشد ایرانشناسی و خراسان پژوه

«جسدم را در قبرستان عمومی خارج شهر یا محل مباحی خارج شهرـ هر کجا باشد ـ دفن کنند... علی ای حال جسد مرا به زودی و بدون سر و صدا و اطلاع دادن به اشخاص و مردم باید در بیابان یا قبرستان عمومی مردم دفن نمایند و به عنوان هفته و چهلم و سال مجلسی برپا نکنند.»این جملات بخشی از وصیت نامه فردی است که دوست و دشمن وی را به زهد وتقوا شناخته و می‌شناسند و بسیاری لقب«عبد صالح خدا» را برازنده‌ترین عنوان برای وی می‌دانند.درست حدس زده اید سخن از مفسر جلیل‌القدر و فقیه وارسته آیت‌الله میرزا جواد آقا تهرانی(ره) است که هر چند در پایتخت به دنیا آمده و مراحل نخستین زندگی را پشت سر گذاشته بود اما به دلیل پنجاه و شش ساله اقامت در مشهد، خراسانی شده بود.

از تهران تا مشهد

میرزا جوادآقا سال 1283خورشیدی در خانواده‌ای اصیل و مذهبی، در تهران متولد شد. پدر و برادرش از تجار متدین و مورد اعتماد بازاریان بودند تا جایی که برادرش مرحوم حاج آقا رضا شاهپوری به انتخاب آیت‌الله‌العظمی بروجردی(ره) سرپرستی مسجد اعظم قم را بر عهده داشت. میرزا جواد آقا که فامیل شناسنامه‌ای‌اش حاج طرخانی بود پس از تحصیل دوره ابتدایی و اخذ گواهی سیکل، برای فراگیری علوم دینی، راهی قم شد و پس از چند سال سکونت در آن شهر و گذراندن مقدمات و بخشی از دروس سطح، به نجف اشرف رفت. او در نجف، از محضر استادانی همچون آیات عظام حاج شیخ مرتضی طالقانی سیدشهاب الدین مرعشی نجفی و حاج شیخ محمدتقی آملی بهره‌های علمی و اخلاقی فراوانی برد. البته این حضور در نجف بیش از دو سال طول نکشید و با رسیدن نامه‌ای از مادر که وی را به تهران فرا می خواند، به پایتخت بازگشت و پس از ازدواج با هماهنگی مادر برای ادامه تحصیل رهسپار مشهد شد .

در محضر استاد

میرزا جوادآقا، در این شهر و پس از پایان تحصیل سطح در محضر مرحوم آیت اللّه حاج شیخ هاشم قزوینی، در حوزه درس خارج فقه و اصول و معارف مرحوم آیت اللّه العظمی غروی اصفهانی حاضر شد و نزدیک ده سال از محضر وی مبانی اصولی مرحوم میرزای نایینی و فقه و معارف اهل بیت(ع) را فرا گرفت.سال‌های ملازمت با مرحوم آیت‌الله میرزا مهدی، دوران شکل‌گیری شخصیت علمی و اخلاقی وی بود و به همین علت، به نوعی تفکر گرایش یافت که از آن به «مکتب تفکیک» یاد می‌شود. وی مورد عنایت خاص آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی بود و بعد از رحلت استاد، مروج این مکتب شد و راه استاد را ادامه داد به گونه‌ای که در کتاب‌ها و درس‌های خویش، همواره به تفسیر و تبیین معارف، براساس اندیشه‌های استاد می‌پرداخت .

اخلاق علمی

مرحوم میرزا پس از نیل به مدارج عالیه علوم متعارف حوزه و کسب کمالات معنوی و اخلاقی، حدود پنجاه سال در حوزه علمیه مشهد، به تدریس و تالیف، تفسیر و معارف و خارج فقه و اصول همت گماشت. ایشان در ایراد مطالب، بسیار مراقب بود که از احترام بزرگان علمی و دینی کاسته نشود و اهانت به آنان را گناهی کبیره می‌شمرد. در نقد آرای دیگران، به علت پرهیز از تنزل مقام ایشان، نام شخص را به میان نمی‌آورد و اگر ناخواسته بر زبانش جاری می‌شد، نخست او را به بزرگی و عظمت علمی می‌ستود و علو مقامش را متذکر می‌شد؛ سپس در نهایت ادب و تواضع، به نقد نظر وی می‌پرداخت.حرمت شاگردان حلقه درس خود را نیک پاس می‌داشت. گاه که فردی از شاگردان، پرسشی بی‌جا می‌کرد و حاضران را به خنده وا می‌داشت، برای آنکه او را از شرمندگی درآورد، سخن وی را به وجهی مقبول تعبیر و تأویل می‌کرد. آنگاه پاسخی در خور بیان می‌فرمود. چنین بود که حوزه درسش حلقه انس و محبت شده بود.

آثار میرزا

میرزا جواد آقا تهرانی،از چاپ هیچ کدام از آثار خود بهره مادی نبرد. آنچه در چاپ کتاب هزینه کرده بود، محاسبه و قیمت کتاب را بر اساس آن تعیین می‌کرد و برای خود هیچ حق‌التالیفی در نظر نمی‌گرفت.وی در آثار خود، نیاز و اقتضای زمان را در نظر می‌گرفت و در نوشتن، همواره تابع وظیفه دینی و مسئولیت شرعی و اجتماعی بود. «آیین زندگی»،«میزان المطالب» در مباحث کلامی، «در رد نظریات کسروی»،« فلسفه بشری و اسلامی» در رد کمونیسم و ماتریالیسم و «عارف و صوفی چه می‌گوید» از جمله آثار چاپ شده ایشان است.

خدمات اجتماعی

میرزا جوادآقا با وجود اشتغالات علمی بسیار، هرگز از توجه به مردم و مسئولیت‌های اجتماعی دور نماند. ایشان همواره به شاگردان و دوستان، رعایت تقوا و برآوردن نیاز مردم را یادآوری می‌کرد. نخستین خیریه درمانی در مشهد به نام درمانگاه خیریه بینوایان، با اشاره و کمک ایشان و جمعی از دوستان پزشک وی در سال 1334 تأسیس و راه اندازی شد. مرحوم میرزا که پرورده مکتب انسان ساز اسلام بود، هیچ‌گاه تنها به یک زمینه از دین و مذهب نمی‌پرداخت. او تکلیف الهی خود را افزون بر فراگیری علوم دینی، در حضور در جامعه می‌دانست. نخستین صندوق قرض الحسنه ایران در سال 1342، در مشهد با تأیید و همکاری این بزرگوار صورت گرفت. فروشگاه تعاونی و کتاب خانه این مؤسسه قرض الحسنه برای ارائه خدمات رفاهی و فرهنگی به مردم فعالیت چشم‌گیری دارد.

حامی انقلاب

در طول مبارزات اسلامی ملت ایران بر ضد رژیم ستمشاهی،مرحوم میرزا جوادآقا تهرانی از پیشگامان نهضت بود. اطلاعیه‌های انقلابی او به همراه دیگر آیات عظام در مشهد و حضور پیگیر او در مراسم راهپیمایی و اعتراض‌ها و تحصن‌ها، از خاطرات فراموش نشدنی وی در روزهای انقلاب در مشهد است. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همواره از بارزترین چهره‌های حامی انقلاب بود و چندین بار برای دیدن امام خمینی(ره) در فرصت‌های مختلف به تهران رفت. میرزا جوادآقا تهرانی، در راستای پشتیبانی از نظام جمهوری اسلامی، در سال‌های آخر زندگی و با همان قدّ خمیده و کمانی، چهار بار در جبهه نبرد حاضر شد و لباس بسیجی به تن کرد. ایشان روزی چهارده گلوله خمپاره به نام چهارده معصوم شلیک می‌کرد.

وفات

سرانجام بیماری کبد که مدتی میرزا جواد آقا تهرانی را بستری کرده بود، در سحرگاه سه شنبه دوم آبان ماه 1368 شمسی، برابر با 23 ربیع الاول 1410 قمری او را از پای در آورد. پیکر میرزا جواد آقا، عصر همان روز، با شکوه خاصی تا بارگاه ملکوتی حضرت علی بن موسی الرضا(ع) تشییع شد و پس از اقامة نماز، طبق وصیت آن مرحوم، در بهشت رضا در کنار شهدای جنگ تحمیلی به خاک سپرده شد.مرقد این بزرگوار، فاقد سنگ قبر و مشخصات صاحب قبر است.