موزه‌ای از جنس اقتصاد
فرحناز ایران‌نژاد گاهی اوقات در جوامع ابتدایی بشری پدیده‌هایی به وجود آمده است که بشر امروزی بدون آنها قادر به ادامه زندگی نیست. پول و سکه یکی از این پدیده‌ها است که در شکل ابتدایی آن به‌صورت ضرب سکه ایجاد شد و کم‌کم اسکناس‌ها در طرح‌ها و نقش‌های مختلف هم به آن افزوده شدند؛ هر چند که سکه‌ها آن هم از نوع طلای آن به حیات خود ادامه دادند و از اعتبار نیفتادند.
امروز وقتی وارد موزه‌ها می‌شویم و نگاهی به نقش و نگار سکه‌های یافت شده از دوران کهن می‌اندازیم، دانش عمیق اقتصادی آن جوامع و هم پیشرفت صنعت آنها برایمان به تصویر درمی‌آید. موزه بانک سپه یکی از غنی‌ترین و تخصصی‌ترین موزه‌های سکه در ایران است. این موزه توسط تیمسار آق اولی مدیر وقت بانک سپه و خانم ملکزاد بیانی که سکه‌شناس بودند، از مجموعه‌داران خصوصی خریداری و در سال 52 افتتاح شده است. این موزه شامل سکه‌های ادوار مختلف تاریخ ایران است. از اولین سکه‌های اوژین و لیدی در آسیای صغیر تا به امروز در این موزه گردآوری شده است.
وقتی در منابع تاریخی از تمدن کهن و بزرگی سرزمینی یاد می‌شود، این بزرگی و گستردگی را زمانی به چشم می‌بینیم که آثار بر جای مانده از آن تمدن را به تماشا می‌نشینیم و آنها را با امکانات زمانه خودشان می‌سنجیم. سکه‌های اوژین و لیدی از جمله سکه‌های بسیار نادر جهان است این دوره به قرن هشتم پیش از میلاد بازمی‌گردد. اغلب روی سکه‌ها از نماد‌های اعتقادی و باورهای مذهبی استفاده می‌شده است. سکه کرزوس یک نمونه از آن است که حدود ۵۵۰ سال قبل از میلاد از جنس طلا ساخته شده و دارای نقش شیر و گاو میش است و وزن آن ۰۸/۸ گرم است.این سکه مربوط به تمدن لیدی است.
سکه اوژین سکه‌ای است که تصویر لاک پشت روی آن منقوش است. سکه‌های تمدن هخامنشی بعد از این سکه‌ها به نمایش درآمده است. ضرب سکه به طور رسمی در زمان داریوش اول رواج یافت. سکه طلا فقط در حکومت مرکزی و تصویر پادشاه روی آن ضرب می‌شد؛ اما ساتراپ‌ها یا استانداری‌های هخامنشی حق آزادی انتخاب نقوش روی سکه را داشتند. هر سکه طلا «دریگ» نام داشت و به سکه‌های نقره «شگل‌» می‌گفتند. هر دریگ از طلای ۹۷/۲۳ عیار و به وزن ۳۳/۸ گرم ساخته می‌شد و برابر با حقوق یک ماه هر سرباز خارجی بود که در حکومت هخامنشی فعالیت می‌کرد. حالا اگر قیمت یک سکه بهار تمام را به نرخ روز محاسبه کنیم با برقراری یک تناسب بین دستمزد یک نظامی که اغلب در طبقات مرفه آن جامعه محسوب می‌شدند، می‌توان فهمید که میزان دستمزد امروز ایرانی‌ها با زمان حکومت هخامنشی تفاوت چندانی نکرده است. بعد از هخامنشیان نوبت اسکندر مقدونی بود تا با ضرب سکه اقتدار خود را در تاریخ ماندگار کند.
تصاویر حک شده روی سکه‌های این دوره از ظرافت و زیبایی برخوردار هستند. به طوری که حالت چهره پادشاهان سلوکی از جانشینان اسکندر و آرایش موی سر بسیار ماهرانه به تصویر درآمده است. روی سکه تصویر پادشاه و پشت سکه تصویری از زئوس آپولون و هرکول را حک کرده‌اند و خط پشت سکه یونانی و اسم پادشاه و تاریخ و سال هم، پشت سکه ضرب می‌شده است. سکه‌هایی با تصویر ملکه کلئوپاترا وانتیکوس هشتم در میان سکه‌ها خودنمایی می‌کند. بعد از سکه‌های دوره باختریان که در منطقه بلخ اعلام خود مختاری کردند. سکه‌های دوره اشکانیان را می‌بینیم، چون بلافاصله بعد از یونانی‌ها به قدرت رسیدند خیلی تحت‌تاثیر فرهنگ آنان بودند؛ بنابراین در این دوره سکه طلا به چشم نمی‌خورد و سکه‌ها از جنس مس و نقره هستند؛‌ دراین دوره سکه‌هایی با نقوشی از پادشاهان و ابزار ارادت آنها به حکومت یونانیان وجود دارد. pic۱
یکی از جالب‌ترین سکه‌های موزه سکه‌ای است که تصویر همسر فرهاد چهارم روی آن نقش بسته است. بعد از این دوران نقش تصویر زنان روی سکه‌ها رواج یافت. پس از این دوران سکه‌های مربوط به حکومت‌های محلی شاهزادگان را می‌بینیم که جنس سکه‌ها از نقره کم عیار یا مفرغی هستند. دوره ساسانیان دوره اوج اقتصادی و هنری است و در شهر‌ها هم سکه طلا ضرب می‌شود، به طلا دینار و نقره درهم و مس هم پشیز نامیده می‌شد. خیلی‌ها فکر می‌کنند دینار از کشورهای عربی گرفته شده است، اما این کلمه از واژه دیناریوس یونانی و درهم هم از دراخمای یونانی گرفته شده است.
روی سکه‌های این دوره یک طرف سکه نیم‌رخ انسان همراه با القاب و صفات و پشت سکه تصویر آتشدان نماد دین زرتشت قرار دارد.تنوع پادشاهان مختلف از روی شکل تاج و خط‌های روی سکه‌ها کاملا مشهود است. سکه ملکه پوراندخت زن پادشاه ایران دختر خسرو پرویز که یک سال و ۳ ماه حکومت کرد، بسیار جالب توجه است.
پس از او آذرمیدخت به حکومت رسید؛ اما او به‌جای تصویر خودش از تصویر پدر و نام خود در حاشیه سکه استفاده کرد. بعد از استقرار حکومت خلفا در ایران، اعراب از همان قالب‌های سکه ایرانی استفاده کردند. آنها در کنار صورت پادشاه نام حاکم اسلامی را به خط کوفی و پهلوی ساسانی می‌نوشتند و در حاشیه سکه هم آیات قرآنی به کار گرفته می‌شد که به سکه‌های عرب ساسانی معروف هستند. اولین قدم‌ها برای حذف تصویر انسان از روی سکه از این دوران شروع شد. و شکل لوزی جانشین پادشاه شد.
در دوران عباسیان نام خلیفه هم در نوشته‌های روی سکه‌ها می‌آمدند. سکه‌ای در موزه موجود است که متعلق به سال ۴۰-۳۵ هجری قمری است و این سال با سال‌های امامت حضرت‌علی(ع) مطابقت دارد برای همین آن را منتسب به دوران خلافت ایشان می‌دانند، اما نامی یا تصویری روی آن نیست. در دوره سلجوقیان رومی زمانی که شاهزادگان را برای حکومت به نواحی مختلف می‌فرستادند یکی از سرداران را همراه آنها می‌فرستادند تا از آنها مراقبت کنند؛ اما پس از مدتی این سرداران اعلام خودمختاری می‌کردند. برای همین حکومت‌های محلی مانند اتابکان آذربایجان لرستان کرمان عراق و ... سکه‌هایی به‌نام خود ضرب می‌کردند. مناطق کردنشین ترکیه که دور از مراکز اسلامی بودند، سنت حذف چهره را رعایت نمی‌کردند.pic۲
در این موزه پدیده‌ای به چشم می‌خورد که به سورشال معروف است. حکومت‌هایی که فرصت ضرب سکه نداشتند یا درگیر جنگ بودند سکه‌های حکومت قبلی را به جریان می‌انداختند. این پدیده به خوبی جابه‌جایی قدرت‌ها و تفاوت تمدن‌ها و فرهنگ‌ها را نشان می‌دهد. در دوره صفویه که دین رسمی شیعه بود، سکه‌های شیعی با خط نستعلیق و اشعاری در مدح ائمه به خصوص حضرت علی و شهادتین به‌طور رسمی از طرف حکوت مرکزی ضرب شده است؛ اما بعد از آنکه افغان‌ها به ایران حمله کردند با این سیاست که دست زدن به اسم جلاله گناه است، نوشته‌ها را تغییر دادند برای همین حتی پس از شکست افغان‌ها در دوران نادرشاه و زندیه و افشاریان به جای کلمات قرآنی نام اماکن و شهر‌ها روی سکه‌ها آمده است. مانند دارالارشاد اردبیل یا دارالعباد زندیه و ... در سال ۱۲۹۴ ماشین ضرب سکه اختراع شد و سکه‌ها ماشینی شد، هرچند که سکه‌های چکشی هم در کنار آنها وجود داشت. مدال یادبود‌ها از رجال مختلف نشان جلالت برای افراد نظامی سبک دوره قاجاریه بود. در دوران پهلوی در سال ۱۳۰۸ ریال به عنوان پول کشور انتخاب شد. و ضرب سکه طلا جنبه تشریفاتی داشت و سکه‌های طلا در جشن‌ها و بزرگداشت‌ها به مناسبت‌های مختلف و به نام شخصیت‌های فرهنگی و رویداد‌های مختلف ضرب می‌شد. از آن دوران می‌توان به ۱۷ قطعه سکه طلا به جای مانده با عیار ۹۰۰ از یک سری ۵هزارتایی اشاره کرد که توسط بانک مرکزی ساخته شده است.
آخرین سکه‌ها مربوط به سکه‌های بهار آزادی طرح قدیم و جدید است که در موزه نگهداری می‌شود. موزه سکه فقط موزه سکه نیست؛ بلکه تابلوی اقتصادی دوران مختلف است. دیدن این موزه اطلاعات فراوانی از میزان قدرت واقتصاد حکومت‌ها را به بازدید‌کننده می‌دهد. این موزه در میدان امام خمینی واقع شده است و بازدید از آن در روزهای زوج هفته به جز روزهای تعطیل و به‌صورت رایگان است.
تلفن:۶۶۷۴۸۰۶۰