شیخ حسنعلی نخودکی؛ عارف خادم

رضا سلیمان نوری
کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه

عرفان یکی از علوم اسلامی است که در نزد ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد. این ویژگی نزد خراسانیان دوچندان می شود تا حدی که در تمامی قرون گذشته عرفای این خطه سرآمد اهل معنا نه تنها در ایران بلکه در جهان اسلام بوده اند. بزرگانی که خدمت به خلق را برترین و بزرگترین عبادت دانسته و در این راه هر سختی را به جان می خریدند. یکی از شناخته‌شده ترین این افراد در قرن معاصر کسی جز شیخ حسنعلی مقدادی اصفهانی معروف به نخودکی نیست. مرد خدایی که هرچند اصلیتی اصفهانی داشت اما به‌دلیل سال های بسیار سکونت در روستای نخودک مشهد، همگان او را به‌نام نخودکی می شناسند.

از تولد تا آغاز بندگی

حسنعلی سال 1241خورشیدی در منزل علی‌اکبر فرزند رجبعلی مقدادی اصفهانی، در خانواده‌ای مذهبی متولد شد. خاندان وی از نسل مقداد بودند و از این‌رو فامیل مقدادی در این خاندان به‌کار گرفته می شد. پدر وی مرحوم ملاعلی‌اکبر هرچند اهل علم بود اما روزی خود و خانواده را از راه کسب تحصیل می‌کرد و البته تنها نیمی از آنچه عایدش می‌شد را صرف خانواده می‌کرد و بقیه را به سادات اختصاص می‌داد. حسنعلی در همان سال های نخست کودکی به‌خاطر ارادت پدر به حاج محمدصادق تخت‌فولادی، تحت‌تربیت این درویش غیرحوزوی قرار گرفت و خود را ملزم به اطاعت از این مرد خدا دانست و او نیز حسنعلی را «بنده علی» نامید. حسنعلی تا 11‌سالگی که درویش فوت کرد، دست خویش را به دست او سپرده بود.

دوران تحصیل

حسنعلی اصفهانی پس از آن، به کسب دانش و تحصیل علوم مختلف مشغول شد، خواندن و نوشتن و همچنین زبان و ادبیات عرب را در اصفهان فرا گرفت و در همین شهر، نزد استادان بزرگ زمان، به اکتساب فقه و اصول، منطق و فلسفه و حِکم پرداخت. وی فقه و فلسفه را از آخوند ملامحمدکاشانی آموخت. همچنین فلسفه و حکمت را از جهانگیرخان و تفسیر قرآن مجید را از محضر درس حاجی سیدسینا، پسر سید جعفر کشفی و چندتن دیگر از علماء عصر آموخت. او در سال 1304 قمری پس از زیارت مرقد امام رضا (ع) برای ادامه تحصیلات، رهسپار نجف اشرف شد. در این شهر، از جلسات درس حاجی سیدمحمد فشارکی و حاجی سیدمرتضی کشمیری و ملااسماعیل قره‌باغی استفاده ‌کرد. او علاوه بر علوم معارفی و عرفانی در اصفهان و نجف، دروس فقه، اصول و فلسفه را از افرادی چون جهانگیرخان قشقایی، آخوندخراسانی و سیدمحمد فشارکی فراگرفت.

شیخ حسنعلی نخودکی در نجف هم‌حجره‌ای سیدحسن مدرس بود و از دوستان او در این ایام می‌توان به آیت الله سیدحسین طباطبایی بروجردی اشاره کرد. شیخ نخودکی سال 1311 قمری دوباره از نجف اشرف راهی ایران شد و در مشهد مقدس، در مدرسه «فاضل‌خان» اقامت گزید و همزمان در حجره‌‌ای در صحن عتیق، به ریاضت و عبادت مشغول شد و بیش از یکسال، هر شب ختمی از قرآن مجید در حرم رضوی داشته و روزها به کسب علم و تدریس و تربیت شاگردان مشغول بود. اقامت وی در مشهد، چهارسال به‌طول انجامید و در سال 1315 قمری دوباره به اصفهان بازگشت و از آنجا راهی نجف اشرف شد و تا سال 1318 در آن جا ماند. او سال بعد به اصفهان و سپس به شیراز سفر کرد و به فراگیری کتاب قانون ابوعلی‌سینا نزد حاج‌میرزاجعفر طبیب پرداخت. نخودکی پس از چندی تصمیم به سفر حج گرفت و با ‌شیخ‌فضل‌الله نوری همسفر شد. او پس از سفرهای متعدد از سال 1327 قمری تا پایان عمر به‌مدت 34 ‌سال در مشهد ساکن شد.

در مشهد

نخودکی در ابتدا به تدریس فلسفه و عرفان پرداخت، ولی بعد از مدتی از تعلیم این دروس خودداری کرد و حتی دیگران را از تحصیل آن نهی کرد و تنها با وجود شرایطی مثل مطالعه همه اخبار و احادیث اهل بیت (ع)، دانستن علم طب‌ و تزکیه و ریاضت نفس، تحصیل این علوم را جایز دانسته بود و می‌گفت: «بخشی از معضلات علم حکمت و فلسفه، جز با مکاشفه حل‌شدنی نیست.‌» آن‌ چیزی که باعث شهرت حاج ‌شیخ‌حسنعلی نخودکی شده است، نقل کرامات و داستان‌های شگفت‌انگیز فراوان از وی است. نقل این کرامات توسط افراد موجه به حدی بوده است که آیت‌الله مرعشی‌نجفی در کتاب «المسلسلات فی الاجازات» می‌نویسد: «او در بین مردم به مستجاب‌الدعوه‌بودن شناخته شده بود و بسیاری از حاجت‌مندان و بیماران به او پناه‌ می‌بردند.

عرفان شیخ

شیخ حسنعلی اصفهانی از عارفانی است که شیوه او همان روش امامان معصوم (ع) بوده است. وجود او سرشار از عشق به ولایت بود و تا آخرین لحظات عمر خود، ذکر علی بر لب داشت. وی شرط ورود به مباحث عرفانی و مکاشفات را آشنایی با اخبار ائمه (ع) دانسته و سیر در این راه را بدون این مقدمه ضروری، غیرممکن می‌دانست. زندگی وی با زهد و کناره‌گیری از دنیا و مواظبت و مراقبه تام بر تهذیب نفس و ریاضت‌های مشروع و انواع عبادات و طاعت‌هایی که در احادیث اهل بیت (ع) وارد شده است، شناخته می‌شود. او نسبت به خدمت به سادات، اهتمام ویژه‌ای داشته است؛ به ترتیبی که ایشان در آخرین روز عمر خود در وصیت خویش به فرزندش چنین فرمود: «بدان که در راه حق و سلوک این طریق، اگر به جایی رسیدم، به برکت بیداری شب ها و مراقبت در امور مستحب و ترک مکروهات بوده است؛ ولی اصل و روح این اعمال، خدمت به ذراری ارجمند رسول اکرم (ص) است».

پایان کار

حاج شیخ‌حسنعلی نخودکی اصفهانی سرانجام در 17‌ شعبان‌1361 قمری مطابق با هفتم شهریور 1321 شمسی در 79 سالگی در مشهد دارفانی را وداع گفت و جنازه‌اش در میان انبوه جمعیت تشییع شد و طبق وصیتش در صحن عتیق حرم امام‌رضا‌(ع) دفن شد. از شاگردان ایشان می‌توان به آقایان حسنعلی مروارید، عباس قمی، محمد‌باقر ملکی میانجی و سیدعبدالعلی موسوی سبزواری اشاره کرد.