امید اسلامی هنر
دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران

کارآفرینی را فرآیندی می‌دانند که در تلاش است با خلق ارزش و انتقال آن به جامعه باعث ایجاد رفاه اجتماعی و افزایش قدرت اقتصادی شده و موجب توسعه کشورها شود. امروزه نقش کارآفرینی در توسعه کشورها روشن و واضح بوده و دیگر بحث بر سر ضرورت کارآفرینی و فعالیت‌های کارآفرینانه نیست، بلکه تلاش کشورهایی که قصد ایجاد توسعه فراگیر و پایدار را دارند معطوف بر فراهم آوردن شرایط مناسب جهت این‌گونه فعالیت‌ها است. در حال حاضر کسب‌و‌کاری را نمی‌توان تصور کرد که بدون تعامل با محیط پیرامون خود بتواند به موفقیت برسد. تعاملی که بنا بر اندازه کسب‌و‌کارها دو طرفه بوده و گاهی تاثیراتی که جامعه و محیط از کسب‌و‌کارها می‌گیرند می‌توانند باعث تغییر روندهای توسعه شوند. حتی ناب‌ترین ایده‌ها اگر محیط مناسبی برای پرورش نیابند، در نهایت تبدیل به طرح‌هایی مکتوب جهت مطالعه در کتابخانه‌ها می‌شوند. در این مقاله سعی شده است با بررسی برخی شرایط در ایران، به مقایسه با کشورهای منطقه و جهان پرداخته شود تا به درک بهتری از شرایط محیطی ایران دست پیدا کرد.

با نگاهی به شاخص‌های جهانی که هر ساله توسط موسسات مربوطه در زمینه‌های مختلف منتشر می‌شود، جایگاه ایران در منطقه و جهان حاکی از آن است که طی سال‌های اخیر در اکثر شاخص‌ها ایران روند صعودی داشته که باعث بهبود جایگاه اقتصادی آن شده است. برخی از این شاخص‌های اقتصادی به‌صورت مستقیم بر محیط کسب‌و‌کار تاثیر دارند؛ شاخص‌هایی نظیر سهولت کسب‌و‌کار، ریسک اعتباری-تجاری، کارآفرینی و توسعه و رقابت‌پذیری جهانی. نکته مهم این است که در کشورهای در حال توسعه مانند ایران یا هنوز سیاست‌های مشخص و شفافی برای بهبود محیط، از زوایای مختلف وجود ندارد یا در صورت وجود چنین سیاست‌هایی، فقط مکتوب شده و روی کاغذ باقی مانده است.

توسعه اقتصادی همان‌گونه که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته تجربه کرده‌اند، از مسیر تلاش، شفافیت، قوانین مشخص، مبارزه با فساد و سایر موانع، ایجاد سهولت در کسب‌و‌کار و بهبود روندهای کارآفرینانه می‌گذرد و صرف داشتن قوانین مکتوب، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها بدون اراده‌ای برای انجام آن بهره‌ای نخواهد داشت. البته بررسی روند سال‌های اخیر نشان می‌دهد حرکت‌هایی برای عبور از رخوت و تقویت این اراده صورت پذیرفته که اولین اثرات خود را در بهبود جایگاه اقتصادی ایران نشان داده است. برای روشن‌تر شدن موضوع باید دید کشورهای موفق‌تر از نظر شاخص‌های اقتصادی چه راهکارهای عملی را اجرا کرده‌اند. این حرف به آن معنا نیست که عینا با پیاده‌سازی آن راهکارها می‌توان به توسعه رسید. این نکته وجود دارد که نسخه‌ای آماده و یکسان برای تمامی اقتصاد‌ها وجود ندارد، بلکه دخالت دادن فاکتورهای فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، ملی و منابع هر کشور در برنامه‌های توسعه‌ای ضروری است.

اما قطعا تجربه این کشورها مانع از تکرار خطاها شده و می‌تواند در این جهان پرشتاب سرعت دسترسی به توسعه را تضمین کند. به نظر می‌رسد بررسی برنامه‌های کشورهای منطقه که شرایط نزدیک‌تری به ایران دارند، می‌تواند مفید باشد. بهبود محیط کسب‌و‌کار به‌صورت کلی می‌تواند دو کارکرد اصلی داشته باشد. اول کارکرد داخلی که شرح آن ارائه شد و دوم اینکه این گزارش‌ها و بهبود‌ها از نگاه ناظران بین‌المللی و سرمایه‌گذاران بالقوه حائز اهمیت بالایی است. وقتی شاخص‌هایی نظیر سهولت کسب‌و‌کار، ریسک اعتباری-تجاری و آزادی اقتصادی بهبود پیدا می‌کنند می‌توان امیدوار به جذب سرمایه‌های خارجی بود که خود می‌تواند محرک خوبی برای توسعه اقتصادی و بهبود فضای کسب‌و‌کار شود.

شاخص فضای کسب‌و‌کار خود مشتمل بر 10 زیر شاخص است. این شاخص از یک منظر مهم‌ترین شاخص جهانی است که درجه سختی و راحتی آن تاثیر مستقیم در ایجاد کسب‌و‌کار برای کارآفرینان دارد. اگر چه صاحبنظران، هدف اصلی کارآفرینان را صرفا راه‌اندازی کسب‌و‌کار نمی‌دانند و معتقدند آنان به‌دنبال افزایش رفاه اجتماعی، افزایش قدرت اقتصادی و خلق ارزش هستند، اما مهیا بودن محیط بر اساس زیر شاخص‌های این شاخص، در واقع میزان موفقیت کارآفرینان را تا حد زیادی افزایش می‌دهد. جایگاه ایران در سال 2017 نشان از آن دارد که اگر چه وضعیت ایران در سال‌های اخیر بهبود پیدا کرده اما به‌منظور ارتقای جایگاه نیاز به اصلاحات بیشتری در زمینه کسب‌و‌کار وجود دارد.

به‌عنوان مثال، طبق آخرین آمارها کشورهایی همچون اندونزی و امارات پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در منطقه داشته‌اند. این بهبود در کشوری مانند اندونزی به‌دلیل اقداماتی در جهت تسهیل فرآیندهای آغازین کسب‌و‌کار صورت گرفته است. اقداماتی مانند حذف حداقل سرمایه برای تشکیل SME‌ها، ایجاد فرم واحدی جهت ارائه درخواست گروهی ثبت شرکت و مجوزهای تجارت. ترکیه به‌رغم افت چند پله‌ای نسبت به سال‌های گذشته به‌دلیل افت دسترسی به برق که از زیر شاخص‌ها است، باز نسبت به ایران وضعیت مناسب‌تری دارد. نکته جالب توجه در رابطه با ژاپن است که بهترین عملکرد را در هزینه‌های دسترسی به برق نسبت به درآمد سرانه با میزان صفر دارد.

ایران از نظر شاخص سهولت کسب‌و‌کار در منطقه، کشورهایی همچون امارات، ترکیه، عربستان، کره، اندونزی و مالزی را بالاتر از خود می‌بیند. یکی از مهم‌ترین دلایل بالاتر بودن این کشورها وجود زیرساخت‌های خوب و قوانین و مقررات مناسب است. از جمله اقداماتی که ایران در جهت بهبود شرایط محیطی خود انجام داده است، می‌توان به مواردی از جمله ایجاد پنجره واحد ملی، تسهیل تجارت فرامرزی، ساده‌تر شدن روند ثبت شرکت‌ها، تسهیل دسترسی به برق، بهبود وضعیت دسترسی به اطلاعات اعتباری، ایجاد الزام جهت افشای اطلاعات طرفین معامله در راستای حمایت از سرمایه‌گذار اشاره کرد، اما همچنان مواردی مانند سخت‌گیری دستگاه‌های مختلف در اعطای مجوزهای لازم، رویه‌های طولانی و پرهزینه راه‌اندازی یک واحد اقتصادی در ایران، ملزم ساختن موسسات و شرکت‌ها به اخذ عدم سوء‌پیشینه کیفری برای ثبت شرکت، همچنان از موانع شروع کسب‌و‌کار در ایران است. در پایان، ذکر این نکته ضروری است که با تمام اصلاحاتی که در راستای بهبود محیط کسب‌و‌کار و کارآفرینی در ایران صورت گرفته، تا رسیدن به حداقل‌ها و استانداردهای جهانی و کمتر شدن فاصله با میانگین‌ها راه درازی پیش‌رو داریم و با توجه به شاخص‌های رقابت‌پذیری جهانی هنوز توانایی‌های لازم برای این رقابت به دست نیامده است.