تجربه جهانی مدیریت ترافیک

یافته‌های نهاد پژوهشی-مطالعاتی شهرداری تهران درباره الگوی موفق کشورهای مختلف در زمینه مدیریت کنترل ترافیک و نحوه کاهش تقاضای سفر با خودروی شخصی نشان می‌دهد دو راهکار برای سبک‌سازی حجم تردد در معابر شهرهای بزرگ مطرح است. در این تحقیق، تاکید شده است سهم خودروهای شخصی از سفرهای روزانه درون شهری در تهران نباید از ۴۰ درصد کل سفرها، افزایش پیدا کند. امروزه در مباحث مطرح شده در بحث حمل‌و‌نقل پایدار، بیشترین توجه معطوف به راه‌حل مدیریت تقاضا است. هر چند درصد کمی از سرمایه گذاران این روش را بهترین راه‌حل مشکلات حمل‌و‌نقل می‌دانند. عموما در بحث مدیریت تقاضای سفرهای درون شهری دو راهکار مطرح است. اولین راهکار به‌کارگیری ابزارهای جاذب و تشویقی که امکان جایگزینی استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی به جای خودروی شخصی را برای صاحبان آنها به همراه داشته باشد و دومین رویکرد استفاده از ابزارهای دافعه و تنبیهی که هزینه یا سختی استفاده از خودرو را در نواحی ویژه فراهم آورد.

امروزه مدیران شهرهای مختلف جهان همچون لندن، استکهلم و اسلو مدیریت تقاضای سفر را به شکل قیمت‌گذاری جاده یا هزینه ازدحام در شهرهای خود اجرا می‌کنند. با اجرای مدیریت تقاضای سفر در شهرهای لندن و استکهلم، ازدحام ترافیکی تا حدود ۳۰ درصد کاهش یافته و هر دو شهر کاهش ۱۰ تا ۲۰ درصدی در مصرف سوخت و تصادفات جاده‌ای را تجربه کرده‌اند. در سال ۱۹۷۵ سنگاپور اولین شهر در جهان بود که از راهکار قیمت‌گذاری استفاده از جاده جهت کنترل ورود به مرکز تجاری بهره برد. این سیاست همراه با دیگر راه‌حل‌های ماهیتا دافعه‌ای همانند وضع مالیات برابر با ۱۰۰ درصد قیمت خودرو بر روی خرید ماشین‌های جدید در این شهر اجرا می‌شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مساله حمل‌و‌نقل مهم‌ترین چالش کلان‌شهرها است که هزینه سرمایه‌گذاری آن بالا بوده و در رقابت شهرها در عرصه اقتصاد جهانی یک عامل کلیدی به شمار می‌رود.

با توجه به آلودگی هوا و ازدحام پدید آمده به‌عنوان دو چالش زیست محیطی مهم در کلان‌شهرها، سرمایه‌گذاران و صاحب‌نظران این حوزه تاکید زیادی بر استفاده مردم از حمل‌و‌نقل عمومی حجیم دارند. به نظر می‌رسد تمایل شهرها بیشتر بر بهبود و افزایش زیرساخت‌های موجود بوده تا استقرار سیستم جدید حمل‌و‌نقلی به‌طوری‌که مدیریت تقاضا به ندرت به‌عنوان استراتژی اصلی برای حل مشکلات حمل‌و‌نقل مطرح می‌شود. از جمله عوامل موثر بر موتوریزه شدن شهرها را می‌توان امکان دسترسی به خودرو، هزینه استفاده از خودرو و همچنین سطح هزینه و سطح خدمات حمل‌و‌نقل عمومی دانست. نتایج نشان می‌دهد که سیاست‌های معمول انجام شده در راستای کنترل موتوریزه شدن بیشتر کنترل نرخ استفاده از خودرو موثر بوده است تا نرخ مالکیت. حقیقت آن است که با توجه به روند رشد درآمد شهرنشینی،‌افزایش نرخ مالکیت امری طبیعی است. این واقعیت نشان دهنده آن است که همچنان که میزان درآمد افراد یک جامعه افزایش پیدا می‌کند میزان افزایش در مالکیت خودرو امری غیرقابل اجتناب است.

اما از طرفی دیگر، نرخ استفاده از خودرو می‌تواند با سطح استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی از طریق اعمال افزایش هزینه استفاده از خودرو، بهبود پیدا کند. مطالعات دقیق‌تر در کلان‌شهرهای کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که مالکان خودرو فقط در شرایطی به سمت حمل‌و‌نقل عمومی گرایش پیدا می‌کنند که پارکینگ در محدوده مورد نظر وجود نداشته و سرعت تردد خودرو کمتر از ۱۵ کیلومتر در ساعت باشد.همچنین شواهد تجربی نشان می‌دهد که استفاده از خودرو فقط در شرایطی کاهش می‌یابد که مسیرهای پیاده‌روی و دوچرخه سواری نیز بخش قابل ملاحظه‌ای از سفرهای شهری را تشکیل دهد.

حمل‌و‌نقل در کلان‌شهرهای توسعه‌یافته

عملکرد کارآمد کلان‌شهرها به وجود یک سیستم حمل‌و‌نقل کارآمد بستگی دارد. در بسیاری از کلان‌شهرهای کشورهای در حال توسعه به‌خصوص در آسیای جنوب شرقی، چین، هند و بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین، با رشد سریع تقاضا در حمل‌و‌نقل شهری و پیشی گرفتن آن از ظرفیت سیستم حمل‌و‌نقل، حجم بالایی از ازدحام در شهر اتفاق می‌افتد که بر روند توسعه اقتصادی آن منطقه تاثیر منفی خواهد داشت. برای مثال شهر بانکوک روزانه به‌طور متوسط سه میلیون نفر ساعت به علت تاخیر ترافیکی دو ساعته در هر سفر تلف می‌شود. به‌علاوه بسیاری از شهرهای بزرگ، وجود تراکم بیش از حد در شبکه جاده‌ای منجر به کاهش قابل ملاحظه کیفیت هوا شده است. در ارتباط با فرآیند موتوریزه شدن، چند تفاوت بنیادین میان شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته وجود دارد. مهم‌ترین تفاوت موجود، سرعت موتوریزه شدن است.

در کشورهای توسعه‌یافته شهرها و مناطق پیرامونی آنها ده‌ها سال است که به چالش‌های ناشی از استفاده گسترده از خودروی شخصی پاسخ داده‌اند. در حالی که طی ۲۰ سال گذشته در بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه میزان استفاده از این نوع وسایل همچنان در حال افزایش بوده است. برای مثال در طی ۱۰ سال اخیر در بانکوک، میزان تقاضا برای وسایل نقلیه موتوری درهر سال حدود ۱۲ درصد افزایش یافته است. همچنین در چین که یکی از کشورهای با کمترین حجم موتوریزه شدن است، از سال ۱۹۸۵ تاکنون تعداد وسایل نقلیه موتوری حدودا ۱۸ درصد در سال افزایش یافته است.

مشکلات تهران

امروزه مسایل حمل‌و‌نقل و ترافیک شهر تهران به صورت کلاف پیچیده و سردرگمی درآمده است که ارائه راهکارهایی جهت تقلیل یا رفع معضل ناشی از آن جز بر پایه مطالعه و تحقیق میسر نیست. در این قسمت پس از بررسی چالش‌های موجود در سیستم حمل‌و‌نقل در کلان‌شهرهای کشورهای مختلف، تلاش شده که در ابعاد مختلف، مشکلات اصلی ترافیک تهران مطالعه شده و ریشه‌ها و دلایل ایجاد آن مورد ارزیابی قرار گیرد. به‌طور کلی مشکلات اصلی کلان شهر تهران در حوزه حمل‌و‌نقل عبارتند از: حجم بالای خودروی تک سرنشین، توسعه محدود شبکه حمل‌و‌نقل عمومی، عدم مدیریت تقاضای سفر، نبود سیستم حمل‌و‌نقل یکپارچه و مدیریت واحد شهری، مشکلات ناشی از ترافیک ساکن، عدم برنامه‌ریزی همزمان کاربری زمین و حمل‌و‌نقل،‌عدم رعایت سلسله مراتب دسترسی،‌ ساختار فضایی شهر تهران و کمبود فرهنگ ترافیک در تهران.

توسعه شبکه حمل‌و‌نقل در شهر تهران بر پایه سیستم آمریکایی استوار بوده و به‌خصوص با توجه به زمان تهیه طرح جامع تهران و تاثیر تفکر آمریکایی بر سیستم برنامه‌ریزی کشور، دور از تصور نیست که عمده تمرکز توسعه شبکه ارتباطی شهر بر توسعه بزرگراه‌ها جهت تسهیل عبور و مرور با وسایل نقلیه شخصی باشد. هر چند این روش توسعه حتی در کشور آمریکا که دارای زیرساخت‌های بسیار سطح بالایی در زمینه حمل‌و‌نقل است، دچار مشکل شده و آنها نیز به این نتیجه رسیده‌اند که با توجه به حجم زیاد جمعیت و سفرهای درون شهری لازم است از شبکه حمل‌و‌نقل عمومی استفاده شود.

در شهر تهران سهم کمی از سفرهای روزانه درون شهری به استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی اختصاص دارد که دلیل این مساله دو عامل است: عامل اول وجود ضعف در زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل عمومی و همچنین توسعه فضایی شهر تهران بوده که با توجه به ساختار چند هسته‌ای و همچنین گسترش شبکه بزرگراهی، دافع استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی است. دومین عامل، قیمت پایین عرضه بنزین در کشور، همراه با افزایش نرخ مالکیت خودرو با توجه به گسترش و بومی‌سازی صنعت خودرو بوده که در واقع جاذب استفاده از خودروی شخصی است. تلفیق این دو موضوع در واقع مسبب اصلی افزایش تعداد خودروهای تک‌سرنشین و روند فزاینده ترافیک شهری است.امروزه اکثر کارشناسان بر این عقیده‌اند که تنها راه برون رفت از مشکلات ترافیک، گسترش سیستم حمل‌و‌نقل عمومی است. با اندک تعمق بر روی سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی شهرهای پیشرفته می‌توان دریافت که اصلی‌ترین عنصر این سیستم‌ها، شبکه قطار شهری (مترو) است.

شبکه قطار شهری به‌عنوان شبکه مادر سیستم حمل‌و‌نقل عمومی، وظیفه جابه‌جایی عمده شهروندان در طول و عرض شهر را بر عهده دارد. بعد از قطار شهری، شبکه اتوبوسرانی وظیفه اصلی تغذیه سیستم حمل‌و‌نقل را بر عهده دارد. به این معنا که مسافران را از مناطق مسکونی تا دسترسی به خطوط قطار شهری و بالعکس جابه‌جا می‌کند. در تهران به‌دلیل عدم پوشش کامل شبکه مترو و نبود سایر سیستم‌های قطار شهری، حجم عمده جابه‌جایی عمومی شهروندان توسط اتوبوس‌ها انجام شده که با توجه به وسعت شهر و محدودیت‌های ناشی از کمبود ناوگان، سطح سرویس این وسیله در تهران کفاف نیاز بالقوه شهروندان را نمی‌دهد.

به‌دلیل تراکم بالای شهر تهران، سهم سفر با خودروی شخصی نباید از ۴۰ درصد کل سفرها فراتر رود. این امر از طریق دریافت عوارض بابت تردد در نواحی پرازدحام اتوبان‌های شهری و نیز تعیین قیمت پارکینگ‌های کنار خیابان براساس قیمت بازار، قابل انجام است. البته باید توجه داشت که در عمل، انجام اقدامات مذکور باید منوط به برطرف کردن عمده تقاضای سیستم حمل‌و‌نقل عمومی باشد. اگر گسترش و توسعه سیستم حمل‌و‌نقل عمومی بیش از اندازه پرهزینه شود، در این صورت تنها سیستم حمل‌و‌نقل کارآمد سازگار با ساختار فضایی شهر تهران توسعه خطوط اتوبوسرانی با تاکید بر مینی‌بوس‌ها و تاکسی‌های راهی خواهد بود. به‌دلیل پراکندگی مبدا و مقصد اغلب سفرها، تعداد اندکی از مدهای حمل‌و‌نقل می‌توانند موثر واقع شوند و در این حالت تنها وسایط نقلیه عمومی کوچک‌تر هستند که می‌توانند نیازهای سفر مسافران شهری مثل تهران را فراهم بیاورند.

در کل می‌توان به‌عنوان جمع‌بندی مطالعات انجام شده، تاکید کرد: کلان شهرها سکونت‌گاه‌های منحصر به فردی هستند که با توجه به حجم وسیعی از جمعیت که در خود جای داده‌اند با مسایل و مشکلات منحصر به فردی مواجه هستند که برخورد با آنها جز از طریق شناسایی علل و عوامل پیدایش این چالش‌ها امکان‌پذیر نیست. از چالش‌های اصلی پیش روی کلان شهرها، ضعف زیرساخت‌ها به‌خصوص در کلان‌شهرهای کشورهای در حال توسعه است. زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل با توجه به نقش برجسته آن در کارآیی کلان‌شهرها در راس اهمیت زیرساخت‌ها قرار دارد. در ارتباط با حمل‌و‌نقل در کلان‌شهرها توجه به چند موضوع ضروری است: میزان و شدت ضعف در سیستم حمل‌و‌نقل در کلان شهرها در کشورهای مختلف بر حسب درجه توسعه‌یافتگی آنها، با هم متفاوت است.

موتوریزه شدن شهرها عامل اصلی ازدحام ترافیکی است.

در یک نگاه کلی مشکلات حمل‌و‌نقل تهران را می‌توان در ۹ مورد به شرح زیر عنوان کرد: حجم بالای وسایل نقلیه شخصی که روزانه در معابر و بزرگراه‌ها تردد می‌کنند، کمبود ظرفیت شبکه حمل‌و‌نقل عمومی، ضعف مدیریت تقاضای سفرهای درون شهری، نبود سیستم حمل‌و‌نقل یکپارچه و مدیریت واحد شهری، چالش مربوط به ترافیک ساکن و پارک خودروها، عدم برنامه‌ریزی همزمان کاربری زمین و حمل‌و‌نقل که این موضوع باعث شده حجم تقاضای سفرهای روزانه در داخل شهر به‌دلیل ناهماهنگ بودن کاربری‌های قرار گرفته در بخش‌های مختلف شهر تشدید شود، نوع ساختار فضایی شهر تهران،‌ عدم رعایت سلسله مراتب دسترسی و در نهایت کمبود فرهنگ عمومی ترافیک در بین شهروندان.