یادآوری چند نکته در حاشیه نمایشگاه کتاب استانی

یوسف بینا
دکتری ادبیات و مدرس دانشگاه

نمایشگاه کتاب استان خراسان‌رضوی امسال در شهر نیشابور برگزار شد. از چندی پیش که شهر نیشابور به‌عنوان «پایتخت کتاب ایران» انتخاب شد، قرار بود نمایشگاه سالانه کتاب استان در این شهر برگزار شود. در این‌که نمایشگاه‌های بزرگ کتاب در شهرهایی غیر از تهران و غیر از مراکز استان‌ها نیز باید برگزار شود و همچنین برکات پر‌شمار این‌گونه اقدامات فرهنگی تردیدی نیست، اما به‌نظر می‌رسد که یادآوری چند نکته به مسئولان محترم فرهنگی استان که برگزارکننده چنین نمایشگاه‌هایی هستند، لازم است.

نخست این‌که باید بدانیم وقتی می‌گوییم نمایشگاه‌های کتاب را باید به همه شهرها و شهرستان‌ها ببریم و بدین‌وسیله فعالیت‌های فرهنگی حوزه کتاب و کتاب‌خوانی را در جای‌جای کشور گسترش دهیم، به این معنا نیست که نمایشگاه کتاب استانی را در شهر نیشابور ببریم و مردم شهر مشهد با حدود سه‌ونیم‌میلیون نفر جمعیت را از داشتن نمایشگاه کتاب سالانه محروم کنیم. وقتی گفته می‌شود امسال نمایشگاه استانی کتاب در شهری غیر مشهد برگزار خواهد شد، طبیعتا همه خوشحال خواهند شد و تایید خواهند کرد که همه امکانات فرهنگی نباید به مراکز استان‌ها محدود شود و مردم نیشابور و شهرهای دیگر استان نیز حق دارند که نمایشگاهی در حد و اندازه‌های ملی در شهرشان داشته باشند و از مزایای این گردهمایی بزرگ کتاب‌محور بهره ببرند. اما وقتی می‌بینیم که این اقدام باعث می‌شود مردم شهر مشهد از داشتن چنین گردهمایی ضروری و بزرگی محروم می‎شوند، می‌‎فهمیم که یک جای کار اشکال دارد.

روشن است که مسئولان استانی می‌توانستند نمایشگاه سالانه کتاب مشهد را برگزار کنند و در روزهای بعد از نمایشگاه مشهد، این نمایشگاه را با برنامه‌ریزی منسجمی در چند شهر بزرگ دیگر استان نیز برگزار کنند یا دست‌کم هر سال یک شهر را برگزینند تا این شهر علاوه بر مشهد میزبان نمایشگاه سالانه کتاب باشد. دومین نکته‌ای که لازم است یادآوری شود این است که نمایشگاه سالانه کتاب فقط یک رویداد منحصر به اجتماع ناشران و کتاب‌فروشان و در نتیجه یک ویژه‌بازار کتاب‌فروشی نیست، بلکه یک رویداد فرهنگی و اتفاقی است که می‌تواند و البته باید در چند روز مشخص در سال محلی را پیش‌بینی کند که نویسندگان، شاعران، کتاب‌خوان‌های حرفه‌ای، ناشران، کتاب‌فروشان، دانشجویان، دانش‌آموزان و جمعی از مردم علاقه‌مند را با محوریت «کتاب» در آن اجتماع کنند و بدین ترتیب یک اجتماع بزرگ سالانه که کاملا فرهنگی است شکل بگیرد.

طبیعی است که وقتی چنین نگاهی به نمایشگاه استانی کتاب داشته باشیم، نمی‌توانیم اجتماع عظیم اهالی کتاب در شهر مشهد را از چنین امکانی محروم کنیم و به بهانه گسترش فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی، نمایشگاه را به شهر دیگری ببریم؛ بلکه باید این نمایشگاه را در شهر مشهد و بعد از آن در نیشابور و سبزوار و کاشمر و گناباد و... برگزار کنیم. با این حال، چنان‌که در بیشتر نمایشگاه‌های کتاب سالانه‌ای که در استان خراسان‌رضوی مشاهده کرده‌ایم، چنین ظرفیت اصلی و مهمی فراموش شده است و نمایشگاه‌های کتاب بیشتر شبیه یک بازار بزرگ هستند همانند بازارهایی که روزهای پایان سال برای فروش لباس در محل نمایشگاه‌های دائمی مشهد برگزار می‎شود. نکته دیگر این است که به‌نظر می‎رسد مسئولان فرهنگی استان درباره محتوای نمایشگاه حساسیت چندانی ندارند و گواه این مدعا کیفیت رو به افول نمایشگاه‌های استانی کتاب در سال‌های اخیر است. می‌دانیم که صرف برگزاری نمایشگاه دردی از جامعه نیازمند به کتاب ایران دوا نخواهد کرد، بلکه کیفیت و تازگی کتاب‌ها و سطح ناشرانی که در یک نمایشگاه کتاب شرکت می‌کنند اهمیت بسیار زیادی دارد.

این کیفیت رو به افول که از سال‌ها پیش در سراشیبی تندی قرار گرفته بود، در نمایشگاه کتاب امسال نیز که در شهر نیشابور برگزار شد، درخور توجه بود. نه‌تنها شمار زیادی از ناشران برجسته و مطرح و صاحب‌نام که بهترین کتاب‌ها را منتشر می‌کنند به این نمایشگاه نیامده بودند، بلکه همان تعداد کمی از ناشران صاحب‌نام که در این نمایشگاه شرکت کرده بودند، هیچ کدام از کتاب‌های تازه‌منتشرشده و باکیفیت خود به نمایشگاه نیاورده بودند و پیشخوان این ناشران پر از کتاب‌های کم‌ارزش و تکراری قدیمی و مانده در انبار بود. وقتی از برخی از آن‌ها می‌پرسیدیم که چرا کتاب‌های تازه خود را نیاورده‌اید، کمی جا و نامناسب‌بودن امکانات و... را بهانه می‌کردند و البته بهانه به‌جایی بود. وقتی نمایشگاه کتاب را با برنامه‌ریزی نامناسب و امکانات محدود برگزار می‌کنند، شاید ناشران حق داشته باشند که در همان حد به نمایشگاه توجه نشان بدهند. موید این مطلب اختصاص‌دادن یک غرفه به سه ناشر صاحب‌نام و همچنین غرفه‌های بسیار زیاد به ناشرانی که در نظر جامعه کتاب‌خوان محلی از اعراب ندارند و نیز برگزاری نمایشگاه استانی کتاب در یک اردوگاه دانش‌آموزی کیلومترها خارج از شهر نیشابور بود.

در پایان باید یادآوری کنیم که مردم شهر مشهد مثل مردم دیگر شهرهای استان خراسان‌رضوی می‌خواهند نمایشگاه سالانه کتاب داشته باشند و در این جشن بزرگ سالانه کتاب که در واقع باید ویترین فعالیت‌های فرهنگی مرتبط با کتاب در یک سال اخیر باشد، شرکت کنند. روشن است که این موضوع ناقض اهمیت برگزاری نمایشگاه کتاب در شهرستان‌های دیگر استان نیست. همچنین بهتر است به ارتقای کیفیت نمایشگاه کتاب به‌نوعی بیندیشیم تا این گمان ایجاد نشود که برگزاری نمایشگاه سالانه کتاب در استان یک تکلیف اداری و انجام آن به هر نحوی نیز رفع این تکلیف تلقی شده است.